शरीरात जास्त उष्णता झाली असेल तर...

शरीरात जास्त उष्णता झाली असेल तर...

 शरीरावर ती चांदीचे दागिने वापरायचे.

 हातामध्ये तांब्याचे कडे वापरावे

 दररोज रात्री 100 ग्रॅम मनुके कोमट पाण्यात भिजत घालायचे सकाळी ते पाणी आणि मनुके खायचे.

 दररोज दुपारच्या जेवणामध्ये ताक पोटात जायला हवे.

 रात्रीच्या जेवणा मध्ये नाही.

 जिऱ्याचे पाणी रात्री प्यावे

 सब्जा रात्री काचेच्या भांड्यामध्ये भिजत घालून सकाळी खडीसाखर घालून अनुशापोटी घ्यावे

 *दोन्ही वेळचे जेवण लवकरच घ्यावीत*

 जेवणामध्ये भात घेतला तर उष्णतेचे विकार व्हायची शक्यता बऱ्याच प्रमाणात कमी होते.

 फळांमध्ये कलिंगड ताडगोळे द्राक्ष डाळिंब.

 जेवणामध्ये पुदिन्याची चटणी.

 फणस आणि अननस  ही फळ उष्णता वाढवतात ही फळ कुठल्या तरी त्यांच्या पदार्थ रूपांमध्ये खायची.

 अननसाचे सरबत फणसाची पोळी इत्यादी इत्यादी.

*तहान लागली नसेल तरी भरपूर पाणी* 

लिंबाचे सरबत कोकम सरबत घ्या ज्या शक्य आहे त्या गोष्टी सकाळच्या नाष्ट्या नंतर घेतल्या तर त्याचा उपयोग शरीरासाठी खूप चांगल्या प्रमाणात होतो.

नाका मधून रक्त येणाऱ्यांनी डोक्यावरती पाणी मारावे.

 ज्यांना खूपच प्रमाणात उष्णतेचा त्रास होतो त्यांनी आंघोळ केल्यावर ती ओल्या अंगाने पाच मिनिटे तसेच थांबावे.....

 नंतर थंडावा प्राप्त होतो.

 रात्री झोपताना उजव्या कुशीवर झोपले तर चंद्रनाडी चालू राहून शरीरामध्ये गारवा निर्माण होतो.

 मसाले आंबट खारट तिखट प्रमाणातच घ्यावे.

रोजच्या जेवणामध्ये फोडणीला जिरं जास्त प्रमाणात वापरावे.

 मोहरी आणि हळद हिंगाचा वापर कमी ठेवावा.

 मसाला च्या ऐवजी धने-जिरे याची पावडर वापरावी.

 खूप प्रमाणात तोंडामध्ये काही पुळ्या येतात तोंड आले असे म्हटले जाते ... सर्वात आधी पोट साफ ठेवावे.

आणि अगदीच शक्य नसेल त्यांनी बी कॉम्प्लेक्स च्या गोळ्या घ्याव्या.

 जे लोक कॅल्शियम घेत असतील त्यांनी डॉक्टरांच्या सल्ल्याने कॅल्शिअम या गोळ्यांची पॉवर कमी घ्यावी.

 पण फक्त डॉक्टरांच्या सल्ल्यानेच.

 लघवीला जळजळ उन्हाळ्यामध्ये अनेकांना व्हायची शक्यता असते त्यावर ती एक उत्तम उपाय म्हणजे आपण अनेक वेळा सांगितलेला सब्जा हेच आहे.👍

ज्यांना गोड आवडत नसेल त्यांनी नुसताच सब्जा घ्यावा.

 दुपारच्या जेवणामध्ये दही भात खाल्ल्याने सुद्धा शरीरामध्ये गारवा मिळतो.

 कधीकधी नाईलाजाने आपल्याला स्पायसी फूड म्हणजे मसालेदार पदार्थ खावे लागतात आणि ते खाण्यात आल्यावर ती थोड्यावेळाने लगेच कोकम सरबत घ्यावे.

*अशा रीतीने आपल्या ग्रुपवरील सर्व जण आपण आपली स्वतःची तब्येत चांगल्याप्रकारे उन्हाळ्याचा कुठलाही त्रास न होता सांभाळू शकतो*🙏🙏

परिक्रमा (प्रदक्षिणा)विधान

🌸🍀🌸🍀🌸🍀🌸🍀🌸🍀

😎🚩

*परिक्रमा (प्रदक्षिणा)विधान*

सभी ग्रह सूर्य की परिक्रमा कर रहे हैं और सभी ग्रहों को साथ लेकर यह सूर्य महासूर्य की परिक्रमा कर रहा है। भारतीय धर्मों में पवित्र स्थलों के चारों ओर श्रद्धाभाव से चलना 'परिक्रमा' या 'प्रदक्षिणा' कहलाता है, जो षोडशोपचार पूजा का एक अंग है। दुनिया के सभी धर्मों में परिक्रमा का प्रचलन हिन्दू धर्म की देन है। भगवान गणेश और कार्तिकेय ने भी परिक्रमा की थी। यह प्रचलन वहीं से शुरू हुआ है।

 

परिक्रमा मार्ग और दिशा : 'प्रगतं दक्षिणमिति प्रदक्षिणं' के अनुसार अपने दक्षिण भाग की ओर गति करना प्रदक्षिणा कहलाता है। प्रदक्षिणा में व्यक्ति का दाहिना अंग देवता की ओर होता है। 'शब्दकल्पद्रुम' में कहा गया है कि देवता को उद्देश्य करके दक्षिणावर्त भ्रमण करना ही प्रदक्षिणा है।  

 

*ये हैं प्रमुख परिक्रमाएं:-*

1.देवमंदिर और मूर्ति परिक्रमा:- जैसे देव मंदिर में जगन्नाथ पुरी परिक्रमा, रामेश्वरम, तिरुवन्नमल, तिरुवनन्तपुरम परिक्रमा और देवमूर्ति में शिव, दुर्गा, गणेश, विष्णु, हनुमान, कार्तिकेय आदि देवमूर्तियों की परिक्रमा करना।

2.नदी परिक्रमा:- जैसे नर्मदा, गंगा, सरयु, क्षिप्रा, गोदावरी, कावेरी परिक्रमा आदि।

3.पर्वत परिक्रमा:- जैसे गोवर्धन परिक्रमा, गिरनार, कामदगिरि, तिरुमलै परिक्रमा आदि।

4.वृक्ष परिक्रमा:- जैसे पीपल और बरगद की परिक्रमा करना।

5.तीर्थ परिक्रमा:- जैसे चौरासी कोस परिक्रमा, अयोध्या, उज्जैन या प्रयाग पंचकोशी यात्रा, राजिम परिक्रमा आदि।

6.चार धाम परिक्रमा:- जैसे छोटा चार धाम परिक्रमा या बड़ा चार धाम यात्रा।

7. भरत खण्ड परिक्रमा:- अर्थात संपूर्ण भारत की परिक्रमा करना। परिवाज्रक संत और साधु ये यात्राएं करते हैं। इस यात्रा के पहले क्रम में सिंधु की यात्रा, दूसरे में गंगा की यात्रा, तीसरे में ब्रह्मपु‍त्र की यात्रा, चौथे में नर्मदा, पांचवें में महानदी, छठे में गोदावरी, सातवें में कावेरा, आठवें में कृष्णा और अंत में कन्याकुमारी में इस यात्रा का अंत होता है। हालांकि प्रत्येक साधु समाज में इस यात्रा का अलग अलग विधान और नियम है।

8. विवाह परिक्रम:- मनु स्मृति में विवाह के समक्ष वधू को अग्नि के चारों ओर तीन बार प्रदक्षिणा करने का विधान बतलाया गया है जबकि दोनों मिलकर 7 बार प्रदक्षिणा करते हैं तो विवाह संपन्न माना जाता है।

(मोहन राठी)

 

*किस देव की कितनी बार परिक्रमा?*

1.भगवान शिव की आधी परिक्रमा की जाती है।

2.माता दुर्गा की एक परिक्रमा की जाती है।

3.हनुमानजी और गणेशजी की तीन परिक्रमा की जाती है।

4.भगवान विष्णु की चार परिक्रमा की जाती है।

5.सूर्यदेव की चार परिक्रमा की जाती है।

6.पीपल वृक्ष की 108 परिक्रमाएं करना चाहिए।

7. जिन देवताओं की प्रदक्षिणा का विधान नही प्राप्त होता है, उनकी तीन प्रदक्षिणा की जा सकती है।

 

  शास्त्रों के अनुसार पूजा के समय सभी देवी-देवताओं की परिक्रमा करने की परंपरा है। सभी देवी-देवताओं की परिक्रमा की संख्या अलग-अलग बताई गई है, जैसे दुर्गाजी की एक, सूर्य की सात, गणेश की तीन, विष्णु की चार और शिव की आधी प्रदक्षिणा करना चाहिए।- नारद पुराण

 

     किस देवता की कितनी प्रदक्षिणा करनी चाहिए, इस संदर्भ में 'कर्म लोचन' नामक ग्रंथ में लिखा गया है कि- ''एका चण्ड्या रवे: सप्त तिस्र: कार्या विनायके। हरेश्चतस्र: कर्तव्या: शिवस्यार्धप्रदक्षिणा।'' अर्थात दुर्गाजी की एक, सूर्य की सात, गणेशजी की तीन, विष्णु भगवान की चार एवं शिवजी की आधी प्रदक्षिणा करनी चाहिए।

 

श्री गणेश की तीन परिक्रमा ही करनी चाहिए जिससे गणेशजी भक्त को रिद्ध-सिद्धि सहित समृद्धि का वर देते हैं।

पुराण के अनुसार श्रीराम के परम भक्त पवनपुत्र श्री हनुमानजी की तीन परिक्रमा करने का विधान है।

माता दुर्गा मां की एक परिक्रमा की जाती है। माता अपने भक्तों को शक्ति प्रदान करती है।

भगवान नारायण अर्थात् विष्णु की चार परिक्रमा करने पर अक्षय पुण्य की प्राप्ति होती है।

एकमात्र प्रत्यक्ष देवता सूर्य की सात परिक्रमा करने पर सारी मनोकामनाएं जल्द ही पूरी हो जाती हैं।

 

प्राय: सोमवती अमावास्या को महिलाएं पीपल वृक्ष की 108 परिक्रमाएं करती हैं। हालांकि सभी देववृक्षों की परिक्रमा करने का विधान है।

जिन देवताओं की प्रदक्षिणा का विधान नही प्राप्त होता है, उनकी तीन प्रदक्षिणा की जा सकती है। लिखा गया है कि- 'यस्त्रि: प्रदक्षिणं कुर्यात् साष्टांगकप्रणामकम्। दशाश्वमेधस्य फलं प्राप्रुन्नात्र संशय:॥'

 

काशी ऐसी ही प्रदक्षिणा के लिए पवित्र मार्ग है जिसमें यहां के सभी पुण्यस्थल घिरे हुए हैं और जिस पर यात्री चलकर काशीधाम की प्रदक्षिणा करते हैं। ऐसे ही प्रदक्षिणा मार्ग मथुरा, अयोध्या, प्रयाग, चित्रकूट आदि में हैं।

मनु स्मृति में विवाह के समक्ष वधू को अग्नि के चारों ओर तीन बार प्रदक्षिणा करने का विधान बतलाया गया है जबकि दोनों मिलकर 7 बार प्रदक्षिणा करते हैं तो विवाह संपन्न माना जाता है।

 

 पवित्र धर्मस्थानों- अयोध्या, मथुरा आदि पुण्यपुरियों की पंचकोसी (25 कोस की), ब्रज में गोवर्धन पूजा की सप्तकोसी, ब्रह्ममंडल की चौरासी कोस, नर्मदाजी की अमरकंटक से समुद्र तक छ:मासी और समस्त भारत खंड की वर्षों में पूरी होने वाली इस प्रकार की विविध परिक्रमाएं भूमि में पद-पद पर दंडवत लेटकर पूरी की जाती है। यही 108-108 बार प्रति पद पर आवृत्ति करके वर्षों में समाप्त होती है।

 

तिलक लगाने के बाद यज्ञ देवता अग्नि या वेदी की तीन प्रदक्षिणा (परिक्रमा) लगानी चाहिए। ये तीन प्रदक्षिणा जन्म, जरा और मृत्यु के विनाश हेतु तथा मन, वचन और कर्म से भक्ति की प्रतीक रूप, बाएं हाथ से दाएं हाथ की तरफ लगाई जाती है।

*🚩🏹जय श्री राम🏹🚩*

🌸🍀🌸🍀🌸🍀🌸🍀🌸🍀

श्रीपाद वल्लभ चरित्र अमृत :- अध्याय -33

॥ श्री गुरुवे नम: ॥ ॥ श्रीपादराजं शरणं प्रपद्ये ॥ 

अध्याय -३३

रमणि आणि नरसिंहरायडु यांचा विवाह श्रीपादांनी स्वत:च करविला

आम्ही दोघांनी श्रीपाद प्रभूंची आज्ञा घेतली. ते म्हणाले,''बाबांनो तुम्ही येथून निघून श्रीपीठिकापुरास जावे. माझे मंगल आशिर्वाद तुमच्या पाठीशी आहेत.'' श्री महागुरुंची आज्ञा शिरसावंद्य मानून आम्ही दोघे कृष्णा नदी पार करून पलिकडील तीरावर पोहोंचलो. तेथे एका दगडावर श्रीपादांची पादमुद्रा पाहिली. नित्य श्रीपाद प्रभू त्याच दगडावर उभे राहून सूर्यनमस्कार घालीत असत. श्री चरणांची चरण कमले तेथे पाहून आम्हास आश्चर्य वाटले आणि अत्यानंद झाला.

आम्ही पंचदेवपहाड या ग्रामास पोहोचलो. तेथे अल्पोपहार करून पुढच्या प्रवासास प्रारंभ केला. एका ज्वारीच्या शेतातील पायवाटेने चालत असताना त्या शेताच्या मालकाने आमचे स्वागत केले. खाण्यास मधुर फळे आणि गोड ताक दिले. त्याचे नांव नरसिंहरायडु असे होते. त्याने स्वत:चे घर शेतामध्येच बांधले होते व तो तेथेच रहात असे. एक दिवस त्यांच्या घरी विश्रांती घेऊन त्यांचे आदरातिथ्य स्वीकारावे अशी इच्छा त्याने व्यक्त केली. आम्ही त्याच्या विनंतीस मान देऊन एक दिवस तेथे राहिलो. त्याने श्रीचरणांचे लीलावैभव सांगण्यास सुरुवात केली. ''बाबांनो माझे नांव नरसिंहरायडु आहे. मी लहानपणी अत्यंत दुर्बल आणि भित्रा होतो. माझे माता-पिता मी लहान असतानाच दिवंगत झाले. मी माझ्या मामांच्या छत्रछायेत वाढलो माझी मामी फारच तापट स्वभावची होती. घरात भरपूर काम करावे लागे शिवाय शेतातील कामे पण करावी लागत. माझ्या मामाची एक मुलगी होती. तिचे नांव रमणि असे होते. तिचे सौंदर्य, पूर्ण गावातील आमच्या कुलस्थांच्या सगळया मुलीपेक्षा अपूर्व होते, ती सद्गुण संपन्न असून तिच्यात देवभक्ति होती. श्रीकृष्णाला ती आपले आराध्य दैवत मानीत असे. माझी मामी मला शिळे अन्न खाण्यास देत असे. हे तिला सहन होत नसे. माझा आहार फार स्वल्प होता. माझ्या बद्दल आदर असा घरात कोणास नव्हताच. कामाचा मात्र पहाडच असे. चोरून रमणि मला ताजे अन्न आणि मधुर फळे आणुन देत असे. कधी ते माझ्या मामीच्या दृष्टीस पडल्यास माझ्या बरोबर तिची सुध्दा पुजा होत असे. माझे मामा स्वभावाने फार चांगले होते, परंतु बायकोपुढे त्यांचे काहीच चालत नसे, तिच्या समोर ते असमर्थच होते. कधि-कधि माझी मामी आमच्या कुलस्थातील माझ्यापेक्षा बलवान मुलांना बोलावून मला मारायला सांगत असे. माझ्या या दुर्बलतेमध्ये मारहाणीने दुर्बलता आणि भित्रेपणा अधिकच वाढला. माझ्यापेक्षा वयाने लहान पण सशक्त मुलांसमोर सुध्दा मी असमर्थ असहायच वाटत होतो. ते माझी टिंगल करीत. अशा प्रकारे कष्टमय जीवन मी जगत होतो.''

आमची रमणि सौंदर्यवान असल्याने गांवातील आमच्याच कुलातील सगळया युवकांची तिच्याशी लग्न करण्याची इच्छा होती. परंतु तिला माझ्याशी लग्न करावयाचे होते. माझ्या जवळ पैसा अडका तर नव्हताच, शिवाय दुर्बल शरीर आणि भित्रा स्वभाव यामुळे ते कसे जमणार हा प्रश्न होता. आमचे मामा धनवान, श्रीमंत होते. ते स्वभावाने चांगले होते पण त्यांना पैशाची आशा फार होती. मामी दुष्ट होती, परंतु तिची स्तुती केली की, ती फसत असे. आमची रमणि कसेहि करून मीच तिचा पति व्हावा अशी श्रीकृष्णा जवळ दररोज प्रार्थना करीत असे. एकदा आमच्या गावांत एक ढोंगी साधु आला. तो कालीचा भक्त असून भूत, भविष्य आणि वर्तमानाचे त्याला ज्ञान आहे, असा साऱ्या गावात प्रचार झाला. त्याच्या जवळ भूत-भविष्य जाणण्याची विद्या होती. गावात त्याने सांगितलेले भविष्य शंभर टक्के खरे झाले होते. आमच्या मामीवर त्याने माया केली आणि तिला, घरात कालिपूजा करावी असे सांगितले. सगळी तयारी करून घेतली. त्याने रमणिची पूजेतिल कृष्णाची मूर्ति घराच्या बाहेर फेकून देण्यास सांगितले, त्या गोष्टीला मामीने होकार दिला. रमणि तळमळू लागली. विलाप करू लागली परंतु सगळे कांही व्यर्थ झाले. त्या ढोंगी साधूने पूजेस सुरुवात केली. अनेक कोंबडयांचा बळी दिला, त्या कोंबडयांच्या रक्ताने सारे देवघर बघवेनासे झाले. घरात माणसाची कवटी आणि स्मशान साधन सामुग्री सुध्दा ठेवण्यात आली. ती पूजा परिपूर्ण झाल्यावर या घरात एके ठिकाणी विशेष अपार धनलाभ होईल. त्या संपत्तीने ह्या कुटुंबात एैश्वर्यसंपन्नता नांदेल असे सांगून त्या ढोंगी साधूने सर्वांना विश्वासात घेतले. त्या साधूस वशिकरण विद्या अवगत होती. त्या विद्येच्या साहयाने आमच्या रमणिचे शील हरण करण्याचे त्याने योजिले. त्यासाठी तो चित्र-विचित्र पध्दतीच्या पूजा घरात करत असे, त्यामुळे रमणीची प्रकृती क्षीण होत गेली. तिच्या वागणुकीत पण फरक पडला. अर्ध्या रात्रीच्या वेळी ती रक्तपान करू लागली. कोंबडे बकऱ्या मारून तिला ते रक्त देण्यात येत होते. तिच्या अंगात कालिका मातेचा प्रवेश झालेला आहे. त्या मुळेच ती रक्त पिते. रक्ताशिवाय माता शांत होत नाही. आणि अपार संपत्तीपण मिळणार नाही. तिच्या अंगातील कालिका माता निघाल्यास ही कन्या पूर्ववत् होईल असे त्या साधूने सांगितले. घरात बिभित्सपणाला उत आला होता. अचानक घरातील स्वयंपाक केलेले भांडे विहिरीत पडत होते. अर्ध्यारात्री घरात माणसांचे सापळे दिसत तसेच चित्र-विचित्र आकार दिसत आणि अक्राळ-विक्राळ आवाज ऐकू येत. आमचे घर स्मशान भूमिसारखेच दिसत होते. त्या साधूला घरातून पिटाळण्याचे धैर्य आमच्या मामा मध्ये नव्हते. हे कष्ट थोडे दिवस सहन केल्यास अपार संपत्ति मिळेत ह्या आशेने मामी दिवस काढीत होती. एकंदरीत गोंधळून जाण्यासारखी आणि चिंताजनक परिस्थिती होती. अचानक एके दिवशी रात्रीच्या वेळी तो साधू रमणि जवळ गेला. तिचे वशिकरण झालेलेच होते. ती सांगितल्यासारखे ऐकेल आणि आपली इच्छा पूर्ण करील या विचाराने तो साधु तिच्याकडे आला आणि तिच्या अगदी समीप गेला. रमणि जोरात ओरडली आणि जवळ असलेल्या एक वजनदार वस्तूने तिने त्या ढोंगी साधूच्या डोक्यावर प्रहार केला. ती असे वर्तन करेल असे तिला सुध्दा वाटले नव्हते. वशिकरण केल्यावर सुध्दा व्यक्ति अशा प्रकारे प्रवर्तन कसे करते याचा साधूला उलगडा झाला नाही.

श्रीपादांचे आर्त त्राण परायण तत्व

दुसरे दिवशी सकाळी एक गरीब ब्राह्मण याचक आमच्या दारासमोर भिक्षेस आला. आमच्या घरी भूत-प्रेतांचे जास्त वास्तव्य आहे. हवे असले तर आपण त्यांना भिक्षारूपाने घ्या असे रमणि त्या ब्राह्मणाला म्हणाली. त्याला त्याने नकार दिला. त्या ब्राह्मणाचे मुखारविंद अत्यंत शांत आणि उज्वल होते. आमचे मामा बाहेर आले आणि म्हणाले आमच्या घरची परिस्थिति अत्यंत चिंताजनक आहे, त्या परिस्थितिच्या कारक दुष्टशक्तीचा आपण दान म्हणून स्वीकार करावा. तेवढयातच मामी पण बाहेर आली आणि म्हणाली आमच्या घरात तुम्हाला देण्यास काही नाही. आमच्या घरचे दारिद्रय आपण भिक्षा म्हणून स्विकारावे. त्यावेळेस मी पण तेथेच होतो. मी म्हणालो,''स्वामी माझ्याकडे वंशपारंपारिक असलेले एक चांदीचे ताईत आहे. आपली सम्मति असेल तर तो ताईत मी अर्पण करतो ते भिक्षा म्हणून स्विकारावे.'' त्याचा त्याने स्वीकार केला. इतक्यातच ढोंगी साधू स्मशानातून माणसांचे कपाल घेऊन आला. तो अट्टाहासाने म्हणाला, अरे भिक्षुक ब्राह्मणा ! तू नाकारलेस तरी मी ह्या मानव कपालाची भिक्षा घालीन, तिचा स्विकार कर ! त्या ब्राह्मणाने त्या भिक्षेचा अस्विकार केला. तितक्यात आमच्या घरात एक दिव्य प्रकाश दिसला आणि तो भिक्षेस आलेला ब्राह्मण अदृश्य झाला. त्या दिव्य प्रकाशामुळे ढोंगी साधूच्या सर्व अंगाची भयंकर आग होऊ लागली. त्या प्रकाशातील किरण रमणिवर पडले आणि ती एकदम पूर्ववत् झाली. मामीला पक्षवात होऊन ती धरणीवर पडली. मामांना भितीने सर्वांगास कापरे भरले. मला मात्र विपरीत धैर्य आले. माझ्या शरीरात शक्तिचा प्रवेश होऊन माझे मलाच मी अत्यंत बलवान वाटू लागलो. त्या मांत्रिकाच्या तोंडातून सारख्या रक्तधारा वाहू लागल्या आणि त्याच्यातील सर्व शक्तींचा नाश झाला. त्या दिव्य तेजोमय प्रकाशाचे एका मानवरूपात रूपांतर झाले. ते आर्तत्राण परायण, समस्त देवीदेवतास्वरूपी, आदि, मध्य आणि अंत रहित असलेले दिव्यभव्य तेजोमय स्वरूपाचे श्रीपाद श्रीवल्लभच होते. श्रीपाद श्रीवल्लभ म्हणाले ''कालिमाता खरे पहाता मानवात लपलेल्या कामक्रोधादि राक्षसांचा ध्वंस करते. ती कोंबडया, बकऱ्या वगैरे कधीच मागत नाही. या प्राणमय जगातील राक्षसशक्तिच कालिकारूप धारण करून निरनिराळया प्राण्यांचे बळी मागते. खऱ्या खऱ्या कालिमातेची शुभलक्षणे प्रेम, शांती, दया वगैरे असतात.'' या प्राणमय विश्वातील राक्षसीशक्ति , असुरी शक्ति , भूत-प्रेतादी शक्ति , आम्ही देवता आहोत असे सांगून क्षुद्र विद्येचे प्रदर्शन करतात. क्षुद्र मांत्रिक त्यांची उपासना करून, या लोकांत भलतेच उपद्रव निर्माण करतात. या जगातील निरनिराळया प्रेतात्म्यांना देवता शरीर धारण करता येते हे लक्षात ठेवा पण त्या त्या देवतेची दैविशक्ति मात्र त्यांना नसते.'' श्रीपाद प्रभू पुढे म्हणाले ''धर्मरक्षणार्थ माझा जन्म होतो असे मी वचन दिलेले आहे. त्याला अनुसरून धर्मसंस्थापनार्थ श्रीपाद श्रीवल्लभांचा अवतार झाला आहे. हा अवतार दया, शांति, प्रेम, करूणा अशा अनंत शक्तींचे मिश्रण आहे. आमच्या घराची शुध्दी करून, ढोंगी साधूला पिटाळून लावले. श्रीपादांच्या अनुग्रहाने मामी बरी झाली.

श्रीपादांनी आम्हाला आशिर्वाद देऊन, माझा आणि रमणिचा विवाह स्वहस्ताने केला. तेंव्हा ती जेमतेम 12 वर्षाची मूर्ति होती. श्रीप्रभूंचे वास्तव्य पीठिकापुरातच होते माया रूपाने ते पंचदेव पहाड या ग्रामात सुध्दा राहात. त्यांनी आम्हास ह्या अक्षता दिल्या होत्या, शंकरभट्ट आणि धर्मगुप्त या नावांचे दोघेजण येतील त्यांना थोडया अक्षता द्याव्या असे त्यांनी सांगितले होते. अहा ! किती लीलामय स्वरूप आहे श्रीवल्लभांचे.

॥ श्रीपाद श्रीवल्लभांचा जयजयकार असो ॥

श्रीपाद वल्लभ चरित्र अमृत :- अध्याय -32

॥ श्री गुरुवे नम: ॥ ॥ श्रीपादराजं शरणं प्रपद्ये ॥ 

अध्याय -३२

नवनाथांचे वर्णन

नवनाथांचा वृतांत

श्रीपाद श्रीवल्लभांच्या दिव्य चरणांना स्पर्श करून मी त्यांना प्रश्न केला ''महाप्रभू ! नवनाथ या नांवाने प्रसिध्द असलेले सिध्द योगी सर्व श्रीदत्त प्रभूंचे अंशावतार आहेत असे मी ऐकले होते. त्यांच्या विषयी सविस्तर माहिती आम्हास द्यावी अशी श्रीचरणी नम्र प्रार्थना.''

श्री नवनाथांचे नांव ऐकताच श्रीपाद प्रभूंच्या दोन्ही नेत्रांमधून अमृतवृष्टीचा प्रवाह बहिर्मुख होऊन सृष्टीवर पडत असल्या सारखे वाटले. त्यांच्या दृष्टीतून प्रेमचैतन्य प्रवाहित होत होते. ते अत्यंत आनंदाने म्हणाले ''श्रोत्यांनो, मच्छेंद्र, गोरक्ष, जालंधर, गहनी, अडभंग, चौरंग, भर्तरि, चर्पट आणि नागनाथ हे नवनाथ आहेत. त्यांच्या स्मरणमात्रानेच शुभफल सिध्द होते. श्रीदत्त प्रभूंची कृपा नवनाथांचे स्मरण करणाऱ्यावर अपार असते. कलियुगाच्या प्रारंभापूर्वी श्रीकृष्णाने उध्दवासारख्या महान भक्ता बरोबर तसेच समस्त यादवांबरोबर चर्चा करून, आज नवनाथ या नावाने जाणले जाणाऱ्या नवनारायणांचे स्मरण केले.''

ऋषभ चक्रवर्तीला शंभर पुत्र होते. त्यातील नारायण अंशाने जन्मलेल्या नऊ जणांना नवनारायण म्हणतात. त्यांची नांवे 1) कवि 2) हरी 3) अंतरिक्ष 4) प्रबुध्द 5) पिप्पलायन 6) अविर्होत्र 7) दुमिल 8.) चमस 9) करभाजन अशी होती. हे सगळेच अवधूत स्थितीमध्ये राहणारे सिध्दपुरुष होते. माझ्या आज्ञेप्रमाणे या नवनारायणांनी धर्म संस्थापनार्थ नवनाथ या नाम रूपाने पृथ्वीवर पुन्हा अवतार धारण केला. प्रथम पुत्र कवि हा ''मच्छेंद्रनाथ'' या नांवाने जन्मला. अंतरिक्ष ''जालंदर'' नांवाने जन्मला. यांच्या शिष्य रूपाने प्रबुध्द ''कनिफा'' या नावाने जन्मला, पिप्पलायन ''चर्पटनाथ'' या नांवाने जन्मला. अवर्होत्र हा ''नागेश नाथ'' या नांवाने जन्मला. दृमिल हा ''भर्तरिनाथ'' या नांवाने जन्मला. चमस, ''रेवणनाथ'' रूपाने आणि कारभाजन ''गहनीनाथ'' या नांवाने जन्मला. सृष्टीवर अनेक स्थानी कांही कारणास्तव ब्रह्मदेवाचे वीर्य पडले. त्यापासून अनेक ऋषी जन्मास येतील असे व्यास महर्षिंनी आपल्या भविष्य पुराणात सांगितले होते.

उपरिचर नावाचा एक वसु होता. त्याने एकदा उर्वशीला पाहिले आणि तो अत्यंत मोहित झाला. त्यावेळी त्याचे वीर्य द्रवून यमुनेच्या पाण्यात पडले. ते एका मासोळीने गिळले. ह्या मत्स्या पासून मच्छेंद्रनाथांचा जन्म झाला. कामदेव मन्मथाला शिवाने क्रोधित होऊन आपल्या ललाटाग्नीने जाळून भस्म केले. त्या भस्मामध्ये सूक्ष्म रूपाने मन्मथाचा आत्मा होता. बृहद्रथाने जेंव्हा यज्ञ केला त्या यज्ञकुंडातून जालंदर नाथांचा अविर्भाव झाला. रेवा नदी म्हणजे सध्याची नर्मदा नदी. या नदीमध्ये पडलेल्या ब्रह्मवीर्यापासून रेवण सिध्दांचा जन्म झाला. एकदा थोडे ब्रह्मवीर्य एका नागाच्या शिरावर पडले ते भक्ष्य समजून नागिणीने खाऊन टाकले. त्या योगाने ती नागीण गर्भवती झाली. त्याच वेळी जनमेजय राजा सर्व नाग, सर्पाना नष्ट करण्यासाठी सर्पयाग करीत होता. ब्राह्मणांच्या मंत्रोच्चारा बरोबर शेकडो सर्प नाग यज्ञ कुंडात येऊन पडू लागले. या महा भयंकर सर्पयागापासून वाचण्यासाठी तक्षकाच्या मुलीस एका मोठ्या वडाच्या झाडाच्या बुंध्यातील बिळात लपविले गेले. त्या गर्भपिंडातून अविर्होत्राचा जन्म होणार असल्याने त्या अंडयास त्या बिळात ठेवून तक्षकाची मुलगी स्वस्थानी निघून गेली. यथासमयी त्या अंडयातून वटसिध्द नागनाथाचा जन्म झाला. मच्छेंद्रनाथ देशसंचार करीत असताना एका स्थळी त्याचा मुक्काम होता. त्यांच्या दर्शनसाठी अनेक लोक येत असत. एक वांझ स्त्रीने मच्छेंद्रनाथाना नमस्कार केला व आपली व्यथा सांगितली नाथांनी भस्म मंत्रून दिले. परंतु त्या स्त्रीने ते अविश्वासाने उकिरडयावर फेकून दिले. त्या भस्माच्या अमोघ अशा शक्तिसंपन्नतेने त्यामधून गोरक्षनाथांचा जन्म झाला. पार्वतीच्या विवाह समयी पौरोहित्य करणारे ब्रह्मदेव तिचे अप्रतिम लावण्य पाहून तिच्यावर मोहित झाले आणि त्यांचा वीर्यस्त्राव झाला. या कृत्याची त्यांना अत्यंत लज्जा वाटली आणि त्यांनी ते वीर्य आपल्या मांडीस पुसून टाकले. त्या क्षणीच त्या वीर्याचे साठ हजार भाग झाले आणि त्यातून वालखिल्य या नांवाचे साठ हजार ऋषी जन्मास आले. त्यातून थोडा भाग उरला होता तो कचरा समजून भागिरथी नदीत फेकला गेला. तो कचरा, नदीतील गवतात अडकून तेथेच राहिला. त्यामध्ये पिप्पलायनाचा आत्मा शिरला आणि चर्पटनाथाचा जन्म झाला. कोलिक मुनींनी त्यांच्या पर्णकुटीतून बाहेर जाताना आपले भिक्षापात्र पर्णकुटीच्या बाहेर ठेवले . त्याच वेळी सूर्याचे तेज त्या पात्रात पडले ते महर्षिंना कळाले. त्यांनी ते पात्र तेथेच संभाळून ठेवले ''भर्तरि'' या शब्दाचा अर्थ भिक्षापात्र असा होतो. त्या पात्रातूनच एका नवनाथाचा जन्म झाला यामुळे त्यांचे नांव भर्तरिनाथ असे पडले. हिमालयातील एका पर्वतावरील घनदाट अरण्यात एक हत्ती झोपला होता. एकदा ब्रह्मदेव सरस्वतीवर मोहित झाले आणि त्यांचे वीर्य द्रवित होऊन खाली पडले. ते झोपलेल्या हत्तीच्या कानात पडले. त्या कानातूनच प्रबुध्दाला जीवन प्राप्त होऊन त्याने जन्म घेतला. कानातून जन्म घेतल्याने या नाथाचे नांव कर्ण कनिफा असे पडले. गोरक्षकाने संजिवनी मंत्राचा जप करीत मातीमध्ये एक मनुष्याकार आकृती काढली. त्या आकृतीतून करभाजनाला त्या संजिवनी मंत्राच्या सहाय्याने जीवन प्राप्त झाले आणि त्याने गहनीनाथ या नावाने अवातर धारण केला. श्रीकृष्णांच्या आज्ञेनुसार या नवनारायणानी आपले स्थूल शरीर मंदपर्वतावर समाधी अवस्थेत सांभाळून ठेवले आणि अंशअवताराने नवनाथ नामरूपाने पृथ्वीवर जन्म घेतला. धर्मसंस्थापनेचे महान कार्य करण्यासाठीच या नवनाथांचा अवतार झाला होता. श्रीपाद प्रभूंचे हे नवनाथांच्या जन्मासंबंधीचे आश्चर्यजनक विवेचन ऐकून आम्ही मंत्रमुग्ध होऊन गेलो होतो. आम्ही प्रभूंच्या चरणी वंदन करून त्यांचा जयजयकार केला. यानंतर मी प्रश्न केला ''प्रभू नवनाथांचे अवतार हे नवनारायणाचे अंशअवतार आहेत असे आपण सांगितले. नवनाथ आणि नवनारायण यामध्ये कांही फरक आहे काय ?'' आमच्याकडे आपल्या दिव्य, प्रेमळ दृष्टीने पहात श्रीपाद प्रभूंनी मंदहास्य केले आणि म्हणाले ''श्रोत्यानो, समस्त सृष्टीच्या महासंकल्पाचे स्वरूप मीच आहे. देविदेवतांनी कार्य करण्याचे संकल्प सुध्दा माझ्या महासंकल्पाचे अंशमात्र असतात. या अंशमात्र संकल्पांना थोडे फार स्वातंत्र्य असते. हे स्वातंत्र्य शेतातील झाडाला दोरीने बांधलेल्या गायीस चरण्यासाठी जेवढे स्वातंत्र्य असते तसेच आहे. तसेच धर्मसूत्रांना अनुसरून अंशावतारांना स्वेच्छा दिली जाते. संकल्प मात्र मूळ तत्त्वातूनच येतात. त्यांचे योग्य प्रकारे नियंत्रण करणे हे अंशावतरातले कार्य असते. कोणतीही समस्या निर्माण झाल्यास अंशावतार त्या समस्येच्या निराकरणासाठी मूलतत्त्वाकडे निवेदन घेऊन येतात. मूलतत्त्वाकडून अनुमति घेऊन जीवांचे कल्याण करतात. या अंशावतारात, राग, लोभ, मद-मत्सर, अहंकार असे मानवी दुर्गुण नसतात. यामुळे मूलतत्त्वाची कार्य समर्थता अंशावतारात सुध्दा आढळते. या कारणामुळे अंशावतार आणि पूर्णावतार यात कांही फरक नसतो.''

॥ श्रीपाद श्रीवल्लभांचा जयजयकार असो ॥

श्रीपाद वल्लभ चरित्र अमृत :- अध्याय -31

॥ श्री गुरुवे नम: ॥ ॥ श्रीपादराजं शरणं प्रपद्ये ॥ 

अध्याय -३१

दश महाविद्यांचे वर्णन

आम्ही रोज सायंकाळी श्रीपाद प्रभूंच्या आज्ञेने कृष्णेच्या अलिकडील तिरावर येऊन तेथेच वास्तव्य करीत असू. प्रात:काळीच स्नान संध्या आटोपून पुन्हा श्री गुरुंच्या सान्निध्यात जात असू. या अलभ्य सत्संगात श्री प्रभूंचे प्रसादरूपी दर्शन, नित्यनूतन योगानुभव आणि अनेक दिव्य रहस्यांचा उलगडा होत असे. देवी तत्त्वाची उपासना दश महाविद्यारूपानेच होते असे आम्ही ऐकले होते या दश महाविद्यारूपांची संपूर्ण माहिती आम्हास सांगावी अशी आम्ही ''श्रीं''च्या चरणी नम्र प्रार्थना केली. श्रीपाद प्रभू म्हणाले ''अरे शंकरभट्टा, श्रीविद्येची उपासना अत्यंत श्रेष्ठ आहे. पूर्वकाळात हयग्रीवांच्या कृपा प्रसादानेच अगस्त्य महामुनींना श्री विद्येचे ज्ञान झाले. त्यांनी ही विद्या आपली पत्नी लोपमुद्रा देवीला दिली. लोपमुद्रादेवीने या विद्येचा सखोल अभ्यास करून त्याचा गुढार्थ अगस्तीऋषीना सांगितला. अशा रितीने ते उभयता एकमेकांचे गुरु झाले.''

लोपमुद्रा आणि अगस्तीऋषींचे चरित्र

विदर्भ देशाच्या राजास बरीच वर्षे पर्यंत संतान प्राप्ति झाली नव्हती. अगस्त्य महामुनींच्या तपोबलाने राजाला एक कन्यारत्न प्राप्त झाले. त्या कन्येचे नांव लोपामुद्रा असे ठेवले होते. लोपामुद्रा कालांतराने मोठी झाली त्या वेळी अगस्ती मुनींनी तिला लग्नासाठी मागणी घातली. दोघांच्या वयातील अंतर पाहून राजा विचार मग्न झाला. एवढया लहान वयाच्या मुलीचा विवाह एका वृद्ध महामुनी बरोबर कसा करावा. याच चिंतेत तो होता. शेवटी त्याने आपल्या कन्येस तिचा विचार या विवाहाबद्दल विचारला तेंव्हा क्षणाचा सुध्दा विलंब न लावता ती म्हणाली ''पिताश्री मी अगस्ती मुनींसाठीच जन्मले आहे. मी त्यांच्याशीच विवाह करणार.'' राजाने दोघांचा विवाह लावून दिला. राजकन्या लोपामुद्रा राजप्रसाद सोडून वल्कले परिधान करून अगस्ती मुनी बरोबर तपोभूमीस निघून गेली. कालांतराने अगस्ती ऋषींनी तिच्याशी शास्त्रयुक्त संग करण्याची इच्छा व्यक्त केली. त्यावर लोपामुद्रा मुनींना म्हणाली ''नाथ, मी ललिता स्वरूपाची उपासना करून ललिता स्वरूपच झाले. आपण सुध्दा शिवोपासना करून शिवरूप झाल्यावरच आपली इच्छा मी पूर्ण करीन. अगस्ती ऋषींनी घोर तपस्या करून शिवरूप प्राप्त करून घेतले. नंतर त्यांनी आपली इच्छा लोपामुद्रेस सांगितली यावेळी ती म्हणाली'' नाथ मी एका राज घराण्यात जन्मले. क्षत्रियांना शोभतील असे धन, आभुषणे, रेशमी वस्त्र, सुगंधी द्रव्ये, सर्व उपभोग्य वस्तु असल्या शिवाय माझ्याशी संग करणे योग्य नाही. तेंव्हा तुम्ही सर्व वस्तूंचा संचय करून तसेच आपणासाठी भरजरी वस्त्रे आणावीत. ही सर्व भोग सामुग्री आणल्यानंतरच आपली इच्छा पूर्ण होईल. धन संपादन करण्यासाठी अगस्ती मुनी इल्वल नांवाच्या एका राक्षसाकडे गेले. त्याला आपल्या मायेने आपलेसे करून त्याच्याकडून धन, दागिने, वस्त्र आभूषणे घेऊन लोपामुद्रेकडे आले आणि पत्निची इच्छा पूर्ण केली. यथाकाली त्यांना उत्तम संतान प्राप्ति झाली. एकदा अगस्ती ऋषींनी आपल्या तपोबलाने संपूर्ण समुद्रच आपल्या कमंडलुमध्ये भरला आणि तो पिऊन टाकला होता. या अगस्ती महाऋषींनी विंध्याचल पर्वताचा गर्व हरण केला होता. अजून सुध्दा दक्षिण भारतात अगस्ती मुनींना एक महान सिध्द पुरुष मानले जाते. त्यांची अनेक ठिकाणी देवालये आहेत. श्रीपाद प्रभू पुढे म्हणाले मी जेंव्हा कल्की अवतार घेईन त्यावेळी परशुरामासाखेच अगस्ती ऋषींना गुरुस्थान देईन.

देवीची दशमहाविद्या

श्रीपाद प्रभू पुढे म्हणाले ''काली'' हे दशमहाविद्येतील प्रथमरूप आहे. ''महाकाली'' ही समस्त विद्यांची आदि देवता आहे. तिच्या विद्यामय विभूतीनाच महाविद्या असे म्हणतात. एके काळी, हिमालयातील मातंग ऋषींच्या आश्रमात सर्व देवतांनी महामायेची स्तुति केली. त्यावेळी अंबिकेने ''मतंगवनिता'' रूपात दर्शन दिले. ती काजळासारखी काळया रंगाची असल्याने तिचे नांव कालिका देवी पडले. तिने शुंभ-निशुंभ राक्षसांचा वध केला. तिचे रूप काळे निळे असे असल्याने तिला तारा असे नांव सुध्दा आहे. कोणताही संकल्प अथवा फलीभूत न झालेली योग साधना अल्प काळात गंतव्य स्थानास पोहोचावी यासाठी कालीमातेची उपासना करतात. या साधन काळात कालीमातेच्या साधकाच्या अंगाचा भयंकर दाह होतो तो सहन करावा लागतो. दशमहाविद्येतील दुसरे रूप ''तारा'' देवीचे आहे. ही माता मोक्षदायिनी, सर्व दु:खापासून तारण करणारी आहे त्यामुळे तिचे ''तारा'' हे नांव प्रख्यात झाले. या देवीस ''नील सरस्वती'' असे सुध्दा नामाभिधान आहे. भयंकर अशा विपत्तीतून भक्ताचे रक्षण करणारी असल्याने योगीजन हिची अग्रतारा रूपात आराधना करतात. वशिष्ठ महर्षीनी सुध्दा तारा देवीची उपासना केली होती. चैत्र शुध्द नवमीच्या रात्रीस तारारात्रि असे म्हणतात. दशमहाविद्येतील तिसरे रूप ''छिन्नमस्ता देवीचे'' आहे. हे अत्यंत गोपनीय असे रूप आहे. एके वेळी देवी आपल्या सखी बरोबर मंदाकिनी नदीवर स्नानाला गेली होती. तिच्या द्वारपालांनी भोजना विषयी विचारले तेंव्हा तिने आपल्या तलवारीने आपलाच शिरच्छेद केला. तिचे शिर वाम हस्तावर येऊन पडले. तिच्या धडातून रक्तधारा निघाल्या त्यातील दोन धारा सखींनी प्राशन केल्या व तिसरी धार देवीने स्वत:च प्राशन केली. या दिवसा पासून तिचे नांव ''छिन्नमस्ता'' असे पडले. हिरण्यकश्यपु आदि दानव या देवीचेच उपासक होते. दशमहाविद्येतील चवथे रूप ''षोडशीमहेश्वरीचे'' आहे. या देवीचे हृदय लोण्याप्रमाणे मऊ असून ती अत्यंत दयावान आहे. हिच्या आश्रयास आलेल्या साधकांना ज्ञानप्राप्ति त्वरित होते. विश्वातील सकल मंत्र-तंत्राचे निर्माते या देवीचेच उपासक आहेत. या षोडशीमहेश्वरी देवीचे वर्णन वेद, श्रुती सुध्दा करू शकले नाहीत. ते नेती, नेती असे म्हणून शांत झाले. ही प्रसन्नवदना माता भक्तांचे सकल मनोरथ पूर्ण करते. या भगवतीच्या उपासनेने भोग, मोक्ष दोन्हीची प्राप्ति होते. दशमहाविद्येतील पाचवे रूप ''भुवनेश्वरी देवीचे'' आहे. सप्तकोटी महामंत्र या देवीचे उपासक आहेत. या देवीजवळ कालीतत्त्वापासून ते कमला तत्त्वापर्यंत दहा अवस्था असतात. त्यातून अव्यक्त भुवनेश्वरी व्यक्त होऊन ब्रह्मांडाचे रूप धारण करू शकते. प्रलयकाळी कमलापासून म्हणजेच व्यक्त जगापासून क्रमाक्रमाने लय पावून काली या मूळ स्वरूपात बदलते. यामुळे या देवीला काळाची जन्मदात्री असे सुध्दा म्हणतात. दशमहाविद्येमध्ये सहावे रूप ''त्रिपुर भैरवी''चे आहे. महाकालास शांत करू शकणाऱ्या या शक्तिरूपालाच त्रिपुर भैरवी असे म्हणतात. ही त्रिपुर भैरवी नरसिंह भगवानांची अभिन्न शक्ति आहे असे शास्त्रांत सांगितले आहे. सृष्टीमध्ये परिवर्तनाची प्रक्रिया सतत चालूच असते. या प्रक्रियेस आकर्षण आणि विकर्षण हे मूल कारण स्वरूप असतात. ही क्षणोक्षणी होणारी क्रिया आहे. या त्रिपुर भैरवीचे रात्रीचे नांव कालरात्री आणि भैरवाचे नांव कालभैरव आहे. या दोघांच्या संयुक्त स्वरूपानेच माझा येणारा नृसिंह सरस्वती अवतार होणार आहे. हा अवतार महायोग्यांसाठी त्रिपुर भैरवी आणि कालभैरवनाथ अवतार मानला जाईल. दशमहाविद्येतील सातवे रूप धुम्रावती आहे. ही धुम्रावती उग्रताराच आहे. ह्या देवीस शरण जाणाऱ्या साधकांची सारी संकटे नष्ट होऊन तिच्या कृपा प्रसादाने सकल संपदा प्राप्त होते. दशमहाविद्येतील आठवे रूप ''बगलामुखी देवी''चे आहे. ऐहिक, पारलौकिक, देश, समाजाचे अरिष्ट निवारणासाठी तसेच शत्रूच्या शमनासाठी या देवीची आराधना केली जाते. विष्णुभगवान, परशुराम हे या देवीचे भक्त होते. श्रीतिरुमला क्षेत्रातील श्रीवेंकटेश्वर स्वामींनी या देवीची मातेच्या स्वरूपात आराधना केली होती. दशमहाविद्येतील नवम रूप ''मातंगी'' मातेचे आहे. मानवाच्या गृहस्थ जीवनास सुखी करून पुरुषार्थ सिध्दिस नेण्याची शक्ति मातंगी मातेचीच असते. या देवीला मातंग ऋषींची कन्या असे सुध्दा मानतात. दशमहाविद्यतील दहावे रूप ''कमलालया'' मातेचे आहे. ही सुख, समृद्धी प्रदान करणारी देवता आहे. भार्गव मुनीनी या मातेची आराधना केली होती या कारणाने तिला भार्गवी असे सुध्दा नांव लाभले. या मातेच्या कृपेने पृथ्वीचे पतित्व तसेच पुरुषोमत्व या दोन्हींचा लाभ होतो. हीच देवी श्री वेंकटेश्वरस्वामी बरोबर पद्मावती रूपात तिरुमला क्षेत्रात असते. श्रीपाद प्रभू पुढे म्हणाले ''दशमहाविद्या स्वरूपिणी अनघा देवी आणि तिचा प्रभू अनघ (म्हणजे साक्षात दत्त प्रभु) यांची अर्चना केली असता अष्टसिध्दिंची प्राप्ति होते. प्रत्येक महिन्यातील कृष्ण अष्टमीस अनघाष्टमी मानून अनघा मातेची पूजा, अर्चा करावी. या तुमच्या आराधनेने सर्व मनोकामना पूर्ण होतील. प्रभू पुढे म्हणाले ''अरे शंकरभट्टा ! तु रचलेल्या श्रीपाद श्रीवल्लभ चरित्रामृताचे पारायण करून, येणाऱ्या शुक्ल अथवा कृष्णा अष्टमीस ''अनघाअष्टमीचे'' व्रत करून अकरा गृहस्थाना जेवण द्यावे अथवा त्यांना पुरेल एवढी शिधासामुग्रीचे दान करावे. अशा पारायणाने व अन्नदानाने इच्छित फल प्राप्ति निश्चित होते.''

चरित्रामृताचा पारायण महिमा

प्रभू पुढे म्हणाले ''श्री चरित्रामृत हा केवळ एक ग्रंथ आहे असे मानू नये. हा एक सजीव अशा महाचैतन्याचा प्रवाह आहे. तुम्ही याचे पारायण करीत असतांना यातील प्रत्येक अक्षरातील शक्ति माझ्या चैतन्यात प्रवाहित होते. तुमच्या न कळत माझ्याशी भावसंबंध घडतो. यामुळे तुमच्या धर्मबध्द अशा सर्व इच्छा माझ्या कृपेने पूर्ण होतात. या ग्रंथराजाला तुमच्या पूजा मंदिरात (देवघरात) नुसते ठेवले असता त्यातून शुभप्रद स्पंदने येतात. ही स्पंदने दुष्टशक्तींना , दुर्दैव आणणाऱ्या शक्तींना पिटाळून टाकतात.

श्रीपाद श्रीवल्लभांच्या चरित्रामृताची जाणते पणे अथवा अजाणते पणे निंदा केल्यास त्या निंदा करणाऱ्या व्यक्तीचे पूर्वपुण्यफल धर्मदेवता घेते आणि योग्य अशा जीवाला वाटून टाकते. अशा रितीने श्रध्दावान गरीब भक्त भाग्यवंत होतो आणि अश्रध्दावान व्यक्ति गरीब होतो. हा अक्षरसत्य ग्रंथ आहे. याचे हा ग्रंथच स्वत: प्रमाण आहे. जिज्ञासू लोक याची परिक्षा घेऊ शकतात. मनात कांही इच्छा ठेऊन या ग्रंथाचे पारायण केले तरी चालते. आपले स्वत:चे जीवन शुध्द करण्यासाठी अत्यंत श्रध्दा भक्तीभावाने या ग्रंथाचे पठन करावे.

॥ श्रीपाद श्रीवल्लभांचा जयजयकार असो ॥

श्रीपाद वल्लभ चरित्र अमृत :- अध्याय -30

॥ श्री गुरुवे नम: ॥ ॥ श्रीपादराजं शरणं प्रपद्ये ॥ 

अध्याय -३०

''श्रीपाद श्रीवल्लभ महासंस्थान'' 

निर्माण होईल असे श्रीपाद प्रभूंनीचसांगितले

नाथ संप्रदायाप्रमाणे, जीव, चौसष्ट शाबर तंत्राचा उपयोग करून परमेश्वराशी तादात्म्य पावतो आणि आपला उध्दार करून घेतो. नाथ संप्रदायाचे आदिगुरु श्री दत्तात्रेय भगवानच आहेत. आपणासमोर बसलेले श्रीपाद श्रीवल्लभ हे साक्षात दत्तात्रेयच आहेत. बुध्दीबळाच्या पटावर चौंसष्ट घरे असतात. श्रीमहाविष्णु श्री महालक्ष्मी बरोबर वैकुंठलोकांत बुध्दिबळाचा डाव खेळतात याचा गुढार्थ असा की चौसष्ट योनीमध्ये असलेल्या निरनिराळया जीवांच्या जीवनकलापांचे कर्मफळ आणि त्यांच्या परिणामित क्रियांचे साक्षात दर्शन घेत, त्यांच्या त्यांच्या कर्मफळांच्या आधारावर त्यांच्यावर अनुग्रह करतात.

दिव्य मानव होण्यासाठी आवश्यक योग्यता

मानवाच्या अध्यात्मिक अधिकारावर त्यांच्या उन्नतीचा वेग आधारीत असतो. प्रत्येक जीवाची दिव्यात्मा होण्याची आकांक्षा असते. या मार्गाने वाटचाल करण्यासाठी योगपध्दति, मंत्रजप, यज्ञयागादी कर्म, धर्मकार्य संपन्न करणे इत्यादी पध्दतीचा अवलंब करून शरीरातील आत्मज्योती प्रकाशमय करावी. या प्रकाशावर नाडीशुध्दि अवलंबून असते. नाडीशुध्दीच्या स्तरास अनुसरून मानवास निरनिराळया शारिरीक, मानसीक, अध्यात्मिक शक्तीची प्राप्ति होते. त्या त्या शक्तींचा विकास झाला म्हणजे साधकाने केलेल्या धार्मिक कर्मांना अनुसरून त्यांना दैवानुग्रह प्राप्त होतो. श्रीपाद प्रभु पुढे म्हणाले ''शंकरभट्टा, भविष्यात माझे महासंस्थान श्री पीठिकापुरातील माझ्या जन्मस्थानीच निर्माण होईल. श्रीपीठिकापूर, श्यामलांबापूर आणि वायसपूर अग्रहार हे तिन्ही मिळून एक महानगर होईल. माझ्या देवस्थानाचे दर्शन घेण्यास येणाऱ्या भक्तांची मुंग्याप्रमाणे रीघ लागेल. कलियुगात अनेक आश्चर्ये घडतील. वशिष्ठ महामुनींचा अंश घेऊन जन्मास आलेला एक साधक श्रीपाद श्रीवल्लभ संस्थानाचा पूजारी नेमला जाईल. त्याच्या बरोबर मी किती दिव्य लीला करेन याचा अंतच नाही. क्षणोक्षणी दिव्य लीला आणि दिव्य विनोद हे चालतच राहतील.'' असे बोलून श्रीपाद प्रभूंनी मंद हास्य केले. ते पहाण्यास सहस्त्रावधि जन्म सुध्दा अपुरेच पडतील.

॥ श्रीपाद श्रीवल्लभांचा जयजयकार असो ॥

चांगल्या कामाला मुहूर्त कशाला हवा? “

"चांगल्या कामाला मुहूर्त कशाला हवा? "

©मयुरेश उमाकांत डंके

मानसतज्ञ, संचालक-प्रमुख,

आस्था काऊन्सेलिंग सेंटर, पुणे.

आपल्या सणांमध्येच एक प्रकारचं रिलॅक्सेशन आहे. वेळ नाही, आवडत नाही, स्टेटस ला शोभत नाही, सुटी नाही, रजा नाही अशा हजारभर कारणांमुळे अनेकजण सणच साजरे करत नाहीत आणि या रिलॅक्सेशनला मुकतात. 'असा मी असामी' मध्ये पु.ल. म्हणतात, "होळी पेटल्यानंतर बोंबलावयास लाजणे हा पुरूषार्थ नव्हे, काय समजलास बेंबट्या?" मनात साचलेल्या नकारात्मक भावनांना चारचौघात जाहीरपणे वाट करून देण्याची व्यवस्था होळीपौर्णिमेला करूनच ठेवलेली आहे. पण, आपण ते योग्यप्रकारे स्वीकारूच शकलो नाही. 

पतंग उडवणं, रंग खेळणं, श्रावणात झोके घेणं, मेंदी काढणं, मंगळागौर जागवणं, कोजागिरी पौर्णिमेला गच्चीवरचं चांदण्या रात्रीतलं दुग्धपान, वारी, दहीहंडी, गणपतीत कोकणात करतात तो बाल्या डान्स, दशावतारी हे सगळं काय आहे? हे सगळं खरं तर रिलॅक्सेशनच आहे. 

सणावाराला किंवा दर गुरूवारी-शनिवारी घरोघरी साग्रसंगीत आरत्या व्हायच्या. चांगल्या १२-१५ आरत्या खड्या स्वरात झांजा-टाळ वाजवत म्हटल्या जायच्या, बाकीचे लोक टाळ्या वाजवत असत. ते काय होतं? ते रिलॅक्सेशनच होतं. आधुनिकतेच्या नावाखाली आपण दिलं सोडून.. 

दर अंगारकीला घरी अथर्वशीर्षाची सामूहिक सहस्रावर्तनं चालत, नवरात्रात मंत्रजागर असायचा. एका जागी तास-दोन तास बसून एकाग्रतेने अथर्वशीर्ष विशिष्ट स्वरात आणि बेंबीच्या देठापासून खोल स्वर लावून म्हणणं, हे काय होतं? ते रिलॅक्सेशनच होतं. आपण सोडून दिलं. घरच्या चांगल्या परंपरा आधी मोडीत काढल्या आणि आता वर्षातून एक दिवस पावसात भिजत पहाटे रस्त्यावर बसून अथर्वशीर्ष म्हणायला हजारो महिला जमतात. वाईट वाटून घेऊ नका, पण त्यातलं रिलॅक्सेशन जर अनुभवायला मिळत असेल तर ते दररोज घरोघरी का बरं चालत नाही? 

नवरात्रातल्या श्रीसूक्ताच्या आवर्तनांमधलं रिलॅक्सेशन मी अनुभवलंय आणि आजही ते अनुभवतोय. सांगली-मिरजेच्या परिसरातले लोक दर पौर्णिमेला नामस्मरण करत नरसोबाच्या वाडीला पायी चालत जातात, अगदी नित्यनेमाने जातात. तेही रिलॅक्सेशनच...! 

माझ्या लहानपणी आमच्या घराजवळच्या जक्कलच्या मळ्यात रात्री भजन असायचं. माझ्या बाबा-काकांसोबत मी त्या भजनाला जात असे. तेव्हा टाळ वाजवायला मिळत, म्हणून जायचो. आता त्यातलं रिलॅक्सेशन टेक्निक उमगतंय. नरसोबाची वाडी, औदुंबर, कोल्हापूरची महालक्ष्मी यांच्या पालखी प्रदक्षिणांना अगदी आवर्जून जा आणि त्याचा अनुभव घ्या. ते रिलॅक्सेशनच आहे. 

गावोगावची रात्रीची भजनी मंडळं बंद झाली, शारीरिक-मानसिक ताणाचा निचरा करून देणारी वाटच बंद झाली. आता गणपतीची आरती आणि मंत्रपुष्पांजली म्युझिक सिस्टिमवर लावतात.  मंगळागौर जागवण्याची काॅन्ट्रॅक्ट्स दिली जाऊ लागली. घरात हौसेनं रूखवत करायचं सोडून विकतच्या गोष्टी केवळ शो म्हणून मांडायला सुरूवात केली. त्याचा क्रिएटीव्हीटी आणि रिलॅक्सेशनचा मूळ गाभाच आपण हरवून टाकला. आपण हे सगळं का सोडतो आहोत, याचा विचार कधी करणार? 

संक्रांतीच्या आदल्या दिवशी पहाटे तीन वाजल्यापासून मोठमोठ्या रांगोळ्यांच्या पायघड्यांनी रस्ते सुशोभित करण्यात काय सुरेख आनंद मिळतो, ते मी सोलापुरात असताना अनेक वर्षं प्रत्यक्ष अनुभवलंय. शेकडो कलावंत कार्यकर्त्यांसोबत घेतलेला तो आनंदाचा अनुभव आजही मनात ताजा आहे. चैत्रगौर सजवण्यात काय सुंदर रिलॅक्सेशन असतं, हे ती गौर ज्यांनी सजवली आहे, त्यांनाच माहीत. बाकीच्यांना त्यातली गंमत नाही समजणार. 

आपली संस्कृती आऊटडेटेड झालेली नाही आणि होणारही नाही. आपण तिचा अर्थच समजून न घेता अनेक गोष्टी सोडून दिल्या आणि म्हणूनच मानसिक ताणाच्या विळख्यात अडकलो आहोत. होळी पेटवायची म्हटलं की आपल्याला पर्यावरण आठवतं, रंग खेळायचा म्हटलं की आपल्याला वाया जाणारं पाणी आठवतं, दीपोत्सवात तेलाचा अपव्यय होतो असं वाटतं, ढोलताशात ध्वनिप्रदूषण दिसतं. हे सगळं नेमकं सणावारालाच आठवतं, बाकीच्या कुठल्याच दिवशी यातलं काय आठवतं आपल्याला? 

सिग्नल्सना उभं राहिल्यावर गाडी बंद करणं आपल्याला जमत नाही, हाॅर्न न वाजवणं आपल्याला जमत नाही, वाढदिवसाच्या दिवशी रात्री बाराला फटाके वाजवू नयेत, हेही आपल्याला जमत नाही. सणावाराच्या, उत्सवाच्या नावाखाली ट्रिपल सीट बसून हाॅर्न वाजवत, पेट्रोल जाळत गावभर उंडारताना प्रदूषण होत नाही का? हे तर २४ तास चालणारं प्रदूषण आहे. त्याला कधी कुणी विरोध करताना दिसत नाही. हा कृत्रिम विरोधाभास कशासाठी? आपल्याला एसी किंवा फाॅल्स सिलिंग्ज वापरणं कमी करून साधी विजेची बचत करणं जमत नाही आणि आपण सणांमधून होणाऱ्या प्रदूषणाच्या गप्पा मारतो? हाच खरा घोटाळा आहे. 

विचार करून पहा, मर्म समजून घेण्याचा प्रयत्न करा, पटलं तर पुन्हा नव्यानं सुरूवात करा. चांगल्या कामाला मुहूर्त कशाला हवा? 

©मयुरेश डंके

मानसतज्ञ, संचालक - प्रमुख, 

आस्था काऊन्सेलिंग सेंटर, पुणे.

संत जनाबाई परिचय

संत जनाबाई परिचय 

संत जनाबाईने आपल्या अभंगांची नावे 'दासी जनी', 'नामयाची दासी' आणि 'जनी नामयाची' अशी ठेवली आहेत. ती मुळात नामदेवाच्या घरी दासी म्हणून कशी आली? याबद्दलची माहिती अगदी दहाबाराओळीतच सांगण्यासारखी आहे. पण या दासीपणाची, स्वत:च्या शूद जातीची आणि इतकेच नव्हे, तर स्वत:च्या 'स्त्री'पणाचीही जाणीव व्यक्त करणारे अनेक अभंग तिच्या मनातून तिच्या शब्दांत उमटले आहेत आणि विठ्ठलाला मायबाप आणि प्रसंगी सखा, जिवाचा मैतर समजणाऱ्या जनीने विठ्ठलाशी त्याबद्दल संवाद साधलेला तिच्या अनेक हृद्य अभंगांतून दिसतो. 

गंगाखेड नावाच्या गावात राहणाऱ्या, 'दमा' नावाच्या एका शूद जातीच्या भक्ताची, जनाबाई ही मुलगी. या तिच्या जातीबद्दलचा उल्लेख तिच्या अनेक अभंगांतून तिने स्वत: केलेला आहे. जनाबाई पाच वर्षांची असतानाच तिची आई मेली. दमाला स्वप्नात दृष्टान्त झाला आणि त्या दृष्टान्तानुसार, विठ्ठलभक्त असणार्‍या, पंढरपुरात वास्तव्य करणार्‍या, शिंपी जातीच्या दामाशेट्टींकडे आपल्या चिमुरड्या जनीला सोडून दमा निघून गेला. दामाशेट्टींचं सगळंच कुटुंब भगवद्भक्त होतं. पंढरपूरच्या केशिराजाची पूजा त्यांच्याकडे चालत असे. त्यांचा मुलगा नामदेव हा तर इतका विठ्ठलवेडा होता की तो विठ्ठलाला आपला मित्रसखाच मानत असे. 

अशा नामदेवाच्या कुटुंबात जनाबाई आश्रित म्हणून राहिली. जनीची आई आधीच देवाघरी गेलेली आणि आता सख्खा बापही देवदेव करीत निघून गेलेला. या अनाथतेची जाणीवही जनाबाईच्या अभंगांत ठायी-ठायी व्यक्त झाली आहे. ''आई मेली बाप मेला। मज सांभाळी विठ्ठला॥ हरि रे मज कोणी नाही। माझी खात (खाजत) असे डोई॥ विठ्ठल म्हणे रुक्मिणी। माझे जनीला नाही कोणी॥ हाती घेऊनी तेलफणी। केस विंचरुनी घाली वेणी॥'' असा कल्पनेतला संवाद जनी विठ्ठलाशी करते. सर्वांचा सखा असणार्‍या नियंत्यापाशी मायेचा आधार शोधण्याची मानसिकता या अभंगात आहे. 

तेव्हा आश्रित म्हणून असली तरी, जनाबाई दामाशेट्टीच्या कुटुंबापैकीच एक झाली होती. तिच्यावर जेव्हा विठ्ठलाचा हार चोरण्याचा आळ आला, तेव्हा पंढरपूरच्या देवळातले बडवेदेखील तिला म्हणतात, ''अगे शिंपियाचे जनी। नेले पदक दे आणोनी॥'' 

नामदेवाच्या घरात वावरताना त्या दासीचे जग ते केव्हढे असणार? अंगण, परसू, माजघर, कोठार एव्हढ्याच सीमेत ती वावरत असणार. पण शरीराने इतक्या सीमित जागेत वावरणारी जनी मनानं मात्र असीम अशा परमात्म्याला पहात होती. त्याचं स्वरूप जाणून घेण्याचा प्रयत्न करीत होती. तुळशीवृंदावन, अंगण, रांजण, जातं, शेणी वेचायला जाण्याचं रान अशा स्थळांचे तिच्या अभंगांत उल्लेख आहेत आणि त्या सर्व जागांवर देव तिचा सांगाती आहे. तो कोठीखोलीत तिला दळू लागतो, रानात शेण्या वेचू लागतो, अंगणात सडा घालू लागतो. अशा घराच्या सीमेतच तो अनंत, असीम परमेश्वर ती बघते. घरातल्या घरात कष्टाची, दासीपणाची कामे करीत असताना तिच्या मनाने ही आध्यात्मिक प्रगती आणि पारमार्थिक उन्नती केली. 

गेल्या जन्मीचे संचित, दामाशेट्टींकडचे भक्तीचे वातावरण आणि नामदेवादिक संतांचे आध्यात्मिक संस्कार या सर्वांमुळे भक्त असणार्‍या दासीजनीची 'संत जनाबाई' झाली.

ती एका अभंगात म्हणते, 

'' वामसव्य दोहींकडे। दिसे कृष्णाचे रूपडे। 

वरतीखाली पाहू जरी। चहूकडे दिसे हरी। 

सर्वांठायी पूर्णकळा। जनी दासी पाहे डोळां॥ 

असा सर्वत्र परमेश्वर दिसेल इतके तिचे मन:चक्षू विशाल झाले आहेत. परमात्म्याची 'पूर्णकळा' तिनं जाणलेली आहे. अभंगात पूर्णकळा हा शब्द वापरून सगळ्या उपनिषदांचं तत्त्वज्ञान तिनं एका शब्दात सांगितले आहे.

Janabai was born in a Maharashtra village to a family of the lowest, sudra, caste. When she was a young child, her mother died and her father (shortly before his own death) took her to the city of Pandharpur, where she became a servant in the household of Varkari devotees of Vitthal, an incarnation of Vishnu. A son of the family, Namdev, became one of the chief Varkari poets, writing in vernacular Marathi and teaching equality of all, regardless of caste or gender, before God. Janabai cared for the young Namdev and remained his servant, his dasi, throughout her life. Tradition says that they died on the same day.

Janabai composed over 340 devotional songs, abhangs; they survived by being included in collections of Namdev's own works. Some of Janabai's songs tell of the lives of her fellow Varkari and of the various incarnations of Vishnu, but the most distinctive are those that tell of her personal relationship with the god Vitthal. Janabai seldom speaks of erotic desire for the god (as some of the other bhakta poets do); she more often sees Vitthal as her mother (a view not uncommon among the Varkaris), but also as her fellow-serving maid, and ultimately herself.

 कॉपी पेस्ट

रामायण प्रश्नोत्तरी

रामायण प्रश्नोत्तरी

 🌼🌷🌼🌷🌼🌷🌼

1. हनुमान जी के पुत्र का क्या नाम है→मकरध्वज।

2. परशुराम किसके पुत्र थे→जमदग्नि।

3. रामायण के अनुसार अंगद के पिता का नाम क्या था→बालि।

4. जामवन्त कितने योजन समुद्र लाँघ सकता था→90 योजन।

5. जटायु के भाई का नाम क्या था→सम्पाती।

6. इन्द्र के पुत्र का नाम क्या था→जयंत।

7. रावण और कुबेर थे→भाई-भाई।

8. राम के चरण स्पर्श से जो शिला स्त्री बन गई, उस स्त्री का नाम क्या था→अहिल्या।

9. लक्ष्मण की पत्नी का क्या नाम था→उर्मिला।

10. ब्रह्महत्या का पाप किसे लगा था→राम।

12. संजीवनी बूटी का रहस्य किस वैद्य ने बताया→सुषेण।

12. अहिल्या के पति का नाम था→गौतम।

13. श्री राम को दिये गए वनवास की अवधि कितने वर्ष थी→14 वर्ष।

14. लक्ष्मण को नागपाश से मुक्त किसने किया था→गरुड।

15. कौन लक्ष्मण एवं शत्रुघ्न की माता थीं→सुमित्रा।

16. इन्द्र के विमान का नाम क्या है→पुष्पक।

17. समुद्र मंथन से क्या प्राप्त नहीं हुआ था→सिमंतक मणि।

18. गर्भवती सीता किसके आश्रम में रही थीं→वाल्मीकि।

29. श्लोक शब्द का अर्थ क्या होता है→दुःख।

20. रामायण के अनुसार हनुमान कितनी बार लंका गये थे→तीन बार।

21. राम ने लंका में अपना दूत किसे बनाकर भेजा था→अंगद।

22. हनुमान किसके पेट के भीतर जाकर वापस आ गये थे→सुरसा।

23. बालि की पत्नी का नाम क्या था→तारा।

24. सर्गों की गणना करने पर सम्पूर्ण रामायण में कितने सर्ग मिलते हैं→645।

25. राम और लक्ष्मण को आश्रमों की रक्षा करने के लिए वन में कौन-से ब्रह्म ॠषि ले गये थे→विश्वामित्र।

26. राम को वनवास देने की प्रेरणा कैकेयी को किससे मिली थी→मन्थरा।

27. मधुरापुरी नगरी की स्थापना किसने की थी→शत्रुघ्न।

28. हनुमान ने अशोक वाटिका में सीता को किस वृक्ष के नीचे बैठा देखा→शिंशपा।

29. मेघनाद का दूसरा नाम क्या था→इन्द्रजित।

30. राम और हनुमान का मिलन किस पर्वत के पास हुआ था→ऋष्यमूक।

31. हनुमान के पिता का नाम क्या था→केसरी।

32. निम्न में से किसने हनुमान की ठोड़ी पर वज्र से प्रहार किया था→इन्द्र।

33. निम्नलिखित में से शत्रुघ्न के पुत्र कौन थे→सुबाहु।

34. किस ऋषि ने श्री राम के सामने ही योगाग्नि से अपने शरीर को भस्म कर लिया→शरभंग।

35. सम्पाती और जटायु के पिता का नाम क्या था→अरुण।

36. राम को वानर राज सुग्रीव से मित्रता की सलाह किसने दी थी→शबरी।

37. निम्न में से किस स्त्री को मतंग ऋषि ने आश्रय प्रदान किया→शबरी।

38. निम्न में से किस वानर ने दुंदुभी दैत्य का वध किया था→बालि।

39. लंका के राजा रावण की पुत्री का क्या नाम था→अवली।

40. श्री राम की सेना में विश्वकर्मा के अंशावतार कौन थे→नल और नील।

41. ब्रह्मा ने 'ब्रह्माशिर' नामक अस्त्र किसे प्रदान किया था→मेघनाद।

 

                     🌷⭐जय श्रीे राम⭐🌷

भिऊ नकोस मी पाठीशी आहे

अरे वेड्या उगाची का भीतोस मी आहे ना  किती वेळा सांगू  तुला

 तू फक्त माझ्या नामा मध्ये लीन रहा तुझा उदर निर्वाह मी  चालवेल

 🙏श्री स्वामी समर्थ 🙏🏻

शरीर काळाचे भांडे तसेच हे मिथ्या आहे.

जंव या वायूचा प्रकाशु।

तंव या भांडियाचा विश्वासु।

वायो निघोनिया गेला।

ठाईचाच जाला उदासु रया॥

काळाचे भातुकें श्रृंगारिलें कौतुकें।

जातसे तें देख परी न चले कांही॥

ठाईचेचि जाणार की नव्हे राहणार।

यासी जतन ते काई।

जेथील तेथे निमोनियां गेलें।

उपचार नचलेचि काही॥

हे काळांचे भांडे की अवघेंचि लटिकें।

जैसे आहे तैसे सांगेन पुढती।

बापरखुमादेविवरु विठ्ठलुचि सकळहि।

जीवांचा सांगाती रया॥

जोपर्यंत शरीरामध्ये प्राणवायुचा प्रकाश म्हणजे संचार आहे. तोपर्यंत शरीररुप भांड्याचा विश्वास आहे. एकदा काय शरीरातून प्राण निघून घेला की जागच्या जागी विद्रूप होऊन जाते.शरीर काळाचे खाद्य आहे. त्याला कोडकौतुक करुन श्रुंगारले तरी मृत्यू घेवून जात असता ते त्याच्या तावडीतून सुटण्याला काही एक उपाय चालत नाही. मूळातच हे शरीर जाणारे आहे ते राहणार नाही. त्याचे रक्षण तरी काय करणार. नष्ट होते वेळी त्याला टिकविण्याकरिता कितीतरी प्रयत्न केले तरी त्याचा कांही एक उपयोग होणार नाही.शरीर काळाचे भांडे तसेच हे मिथ्या आहे. याच्या विषयी जो खरा विचार आहे तो विचार एवढाच की, रखुमादेवीवर बाप जो श्री विठ्ठल तोच एक व्यापक असून जीवाला सर्व दुःखातून सोडविणारा तोच खरा सोबती आहे असे माऊली सांगतात.

साखरपुडा

साखरपुडा :

वधू वराची परस्पर पसंती झाल्यानंतर साखरपुडा हा विधी निश्चित केला जातो. शास्त्रामध्ये  साखरपुडा या  विधीचा  उल्लेख  नाही .परंतु ज्याप्रमाणे विवाह विधी मध्ये "वाग्निश्चय" हा विधी असतो त्या प्रमाणे संपूर्ण समाज, आप्तेशष्ठ, नातेवाईक या सर्वाना साक्षी ठेऊन विवाह निश्चित करण्याचा कार्यक्रम म्हणजे साखरपुडा.

वराच्या आई-वडिलांनी वधूला साडी, ब्लाउजपीस, अलंकार, गजरे, इ. द्यावे.  नंतर वधूच्या आईवडिलांनी वराला चौरंगावर बसवून पोशाख वगैरे देऊन त्याचा सत्कार करावा.  दोन्ही व्याह्यांनी समोरासमोर बसून गणपतीपूजन व वरुणपूजन करावे. वधू-वर कपडे  बदलून आल्यानंतर वराच्या आईने वधूला हळद-कुंकू लावावे. मनगटावर अत्तर लावून तिला पेढा भरवावा.  वराकडील ५ सुवासिनींनी वधूची ५ फळांनी ओटी भरावी.  वराच्या वडिलांनी वधूला पेढ्यांचा पुडा द्यावा. नंतर वधू- वरांनी एकमेकांच्या बोटात अंगठी घालून पेढा भरवावा.

 

केळवण :

विवाह निश्चिती  व   साखरपुडा झाल्यानंतर  वराकडील  तसेच  वधूकडील  नातेवाईक  व आप्तेष्ट हे "केळवण" करतात.

केळवणाचा पौराणिक संदर्भ : पूर्वीच्याकाळी विवाहासारखे मोठे विधी हे अनेक लोकांच्या (नातेवाईक  व आप्तेष्ट) सहकार्याने पार पाडले जात.

त्याकरता आजच्या प्रमाणे स्वतंत्र सेवा व्यवस्था जसे कार्यालय , इव्हेंट म्यानेजमेंट (Event Management),केटरिंग  (Catering) इत्यादी उपलबध नव्हते.

त्यामुळे आपल्या घरच्या विवाह कार्यासाठी जी जी मंडळी मदत तसेच कार्यभाग उचलणार आहेत त्यांच्या गाठीभेटी या केळवण या सामूहिक आनंद सहभोजन कार्यक्रमात होत. व त्याद्वारे सामुदायिक रित्या केल्या जाणाऱ्या कामाची किंवा उचलल्या जाणाऱ्या जबाबदारीची खात्री नातेवाईक वधू तसेच वर पित्यास देत असत.

केळवणाचा आधुनिक संदर्भ : वर उल्लेख केल्याप्रमाणे सध्या स्थितीला विवाह विधीची   जबाबदारी हि  इव्हेंट म्यानेजमेंट करणाऱ्या  कंपनीला  देण्याकडे  सर्वांचा  कल असतो. त्यामुळे विवाहातील  नातेवाईक तसेच आप्तेष्ठांचा  सहभाग  हे केवळ  शुभाशीर्वाद  व सहभोजनापुरता मर्यादित असतो. व त्या दिवशी  वधू वर पक्ष  खूप  गडबडीत  असल्यामुळे  त्यांच्याशी  प्रत्यक्ष संवाद  साधणे किंवा त्यांना  शुभेच्छा  देणे शक्य होत नाही. या गोष्टीला पर्याय म्हणून नातेवाईक तसेच आप्तेष्ट लग्नाच्या काही दिवस आधी वधू वरास घरी बोलावून आनंद भोजन करतात ज्यास केळवण असे म्हणतात.

 

देवांना निमंत्रण :

पत्रिका पूजन : कन्यापक्षीय व वरपक्षीय यांनी इष्ट काळ कळावा म्हणून मुहूर्त पत्रिकेची (आमंत्रण पत्रिका ) / मुहूर्त रुपी सरस्वतीची पूजा करण्याची पद्धत आहे .

निमंत्रणाच्या पत्रिका छापून झाल्यावर वर प्रमुख तसेच वधूप्रमुख आणि घरातील इतर वडिलमंडळी हे सर्व घरातल्या देवांना तसेच गावातील ग्रामदेवता ,शक्य झाल्यास कुलदेवता यांच्या मंदिरात जाउन आमंत्रण करतात. मंदीरात गेल्यावर देवाला/देवीला हार, फ़ुले नारळ विडा ठेउन देवीचे मंदीर असेल तर सुवासिनी खण – नारळाने ओटी भरतात. पत्रिका ठेवतात. नमस्कार करून आपल्या घरी जातात. नंतर इतर आप्तेष्टांना आमंत्रण करतात. कार्यामध्ये कोणतेही विघ्न येउ नये म्हणून प्रथम देवांना निमंत्रण देण्याची पद्धत आहे.

 

ग्रहमख (ग्रहयज्ञ संस्कार ) : ग्रहशांती निमित्त करण्यात येणारा हा यज्ञ लग्नाच्या आदल्या दिवशी किंवा आधी आठ दिवस केला तरी चालतो . कोणतेही मंगल कार्य करण्याआधी नवग्रहांची कृपा व्हावी म्हणून हा यज्ञ केला जातो . यात नवग्रहांच्या पूजेला तसेच वरुण देवाच्या पूजेला महत्व दिले जाते. ग्राहमकाच्या  दिवशी वराचे ( वधूचे ) घरचे केळवण तसेच वराच्या घरी वधूच्या आईवडिलांना पित्याच्या घरची मेजवानी – व्याही भोजन करण्याचा प्रघात आहे.

 

घाणा भरणे: लग्न दिवसाच्या आधीच्या दिवशी  करावयाचा हा विधी असून तो सकाळी शक्यतो पारोशाने (आंघोळ न करता) करायचा असतो.  हा विधी लग्ना अगोदर करायचा असेल तर लग्नापूर्वी तीन , सहा व नववा दिवस वर्ज्य करावा.

घाणा भरणे : पौराणिक संदर्भ :धान्य कांडण्यामागे कार्याला आलेल्या सर्व आप्तांसाठी अन्न तयार करणे हा उदेश आहे. हळद लावण्यामागे देखील शास्त्र आहे . आयुर्वेदात हळद हे anti-septic व चांगली कांती देणारे सांगितले आहे. तेल हे त्वचेला मऊपण देणारे आहे .हळद व तेलामुळे वधू वराला सुकांती प्राप्त व्हावी असा हेतू आहे.

विधी : ४ पाट मांडावेत व त्यावर शाल घालावी.  पाटाभोवती रांगोळी काढावी.  पाटावर यजमान, त्याच्या उजव्या हाताला पत्नी, वधू / वर  व करवली या क्रमाने सर्वांना बसवावे.  प्रथम यजमानास कुंकू लावून नारळ द्यावा.  यजमानाच्या पत्नीची ५ सुवासिनींनी ओटी भरावी.  ज्याचा संस्कार करावयाचा आहे त्या वधू-वरास कुंकू लावून नारळ द्यावा व मुंडावळ बांधावी.  करवलीला कुंकू लावून साखर द्यावी.

रोवळीला बाहेरून ब्लाउजपीस बांधावा.  त्यात तेल लावून उडीद घालावेत.  रोवळीत मुसळांची जोडी ठेवावी. मुसळांना हळद-कुंकू, आंब्याचा डहाळा, सोन्याची साखळी बांधावी.  सर्व सुवासिनींनी मिळून उडीद कांडावेत.  त्यावेळी घाण्याच्या ओव्या  म्हणाव्यात.  बारीक झालेले उडीद, जाते सुपात ठेवून, त्यात घालावेत व दळावेत.  वाटीत तेल घेऊन त्यात हळद पातळसर कालवावी.  सर्व सुवासिनींनी आंब्याची पाने दोन्ही हातात घेऊन ती  हळदीत बुडवून सर्वांच्या अनुक्रमे पाय, गुडघा, मनगट, खांदा, कपाळ इत्यादि ठिकाणी चढवावी.  नंतर सर्वांनी  गरम पाण्याने आंघोळ करावी.  ( जर वधू-वरांची घरे जवळपास असतील तर तेल-हळद घेऊन प्रथम वधूकडील ५ सुवासिनींनी वराच्या घरी जावे व वराला ती तेल-हळद लावावी. त्यातलीच थोडी परत आणून ती वधूला चढवावी. याला 'उष्टीहळद' असे म्हणतात ).

 

मेंदी व बांगडया :

कोणत्याही शुभकार्याला मेंदी लावणे हा खरा राजस्थानातला रिवाज. पण आता तो महाराष्ट्रातही अमाप लोकप्रिय झाला आहे. मेंदीची पाने वाळवून वाटून केलेल्या पावडरीमध्ये निलगिरीचे तेल घालून ती पाण्यात भिजवून त्याचे कोन तयार करतात. या कोनाच्या सहाय्याने वधूच्या तळहातापासून ते मनगटापर्यंत व हाताच्या पाठीमागच्या भागावरही, तसेच पावलांवर घोटयापर्यंत नाजुक कलाकुसरीची मेंदी काढली जाते. वधूचे सौंदर्य खुलविण्यासाठी ही मेंदीची प्रथा आहे. मेंदी काढणा-या खास स्त्रिया असतात. तसेच सौंदर्यगृहातूनही अशा प्रकारची सेवा उपलब्ध होते. मेंदीचा कार्यक्रम हा बहुधा लग्नाच्या दोन दिवस आधी केला जातो. वधूबरोबरच लग्नासाठी जमलेल्या व-हाडातील स्त्रियांनाही मेंदी काढतात. मेंदी रंगल्यावर वधूला चुडा भरतात. चुडा म्हणजे हिरव्या रंगाच्या साध्या कांचेच्या बांगडया, त्यावर कोणतेही सोनेरी नक्षीकाम नसते. चुडा भरताना एकेका हातात सात-सात किंवा नऊ-नऊ बांगडया घालतात. त्यासाठी लग्नाच्या मंडपात कासारालाच बोलाविण्याची पध्दत आहे. वधूचे चुडा भरणे झाल्यावर व-हाडातील इतर स्त्रियांनाही आवडीनुसार हिरव्या बांगडया भरतात. हिंदूंच्या दृष्टीने हिरव्या बांगडया व कुंकू हे सौभाग्याचे लक्षण आहे.

 

देव प्रतिष्ठा : देवक ठेवणे वधूपिता, वाधुमाता व वधू तसेच वरपिता, वरमाता व वर आपल्या घरी किंवा विवाहस्थळी वेगवेगळे देवक ठेवतात . यावेळी प्रथमत: गणेश पूजन, वरूण पूजन-कुलस्वामी-मंडप देवता यांचे पूजन करून कार्य निर्विघ्नपणे  पार पाडण्यासाठी यांची प्रार्थना केली जाते . तसेच ब्राह्मणांचे आशीर्वाद ग्रहण केले जातात. आंब्याच्या पानांनी हळद चढविणे , यजमान – नवरा ,नवरी यांना आप्तेष्टांच्या भेटी किंवा आहेर , सुवासिनींकडून लामण दिव्यांची कुरवंडी वगैरे गोष्टींचा या संस्कारात समावेश होतो.

वाङ् निश्चय :- (वाक् = वाचा, निश्चय = निश्चिती ,शब्द देणे ) = वाङ् निश्चय म्हणजे शब्द देणे.

पौराणिक संदर्भ :पूर्वीच्या काळी विवाह हा चार दिवस चालत असे त्यामुळे परगावी असणाऱ्या वधूप्रमुखाकडे वरप्रमुखाने जाऊन वाङ् निश्चय केला जात असे. आता १ दिवसाच्या कार्यात आदल्या दिवशी वाङ् निश्चय केला जातो. प्रथम वरप्रमुखाकडून वधूप्रमुखाकडे मुलीची मागणी केली जाते. हि मागणी करताना दोघांच्या मागील तीन पिढ्यांचा उच्चार केला जातो.

 विधी :सासूने वधूचे पाय धुवावेत.  पायावर कुंकवाचे स्वस्तिक काढावे. तिला हळद, कुंकू लावून साडी, ब्लाउजपीस, मुंडावळ, सोन्याचा दागिना, गजरा, इ. द्यावे.  त्यानंतर, वराच्या व वधूच्या वडिलांनी समोरासमोर बसून गणपतीपूजन व वरुणपूजन करून ५ सुपाऱ्या व हळकुंड एकमेकांच्या उपरण्यात बांधून विवाहनिश्चिती करावी.  वधू साडी नेसून आली की तिच्या गळ्यात हार घालावा, अत्तर लावावे व तिच्या तोंडात पेढा भरवावा.  वराच्या आईने असोला नारळ, हळकुंड, सुपारी, तांदूळ, इ. वस्तूंनी वधूची ओटी भरावी.  नंतर वराकडील आणखी ४ सुवासिनींनी फळ व तांदूळ घालून तिची ओटी भरावी. शेवटी पाचही जणींनी मिळून तेलाच्या दिव्याने वधूचे औक्षण करावे.

 

ज्येष्ठजावई  पूजन  : वधूच्या आई-वडिलांना ज्येष्ठ जावई असेल तर त्याचा प्रथम आहेर देऊन सन्मान करावा व नंतर वराचे सीमांतपूजन करावे.

 

व्याहीभेट :

व्याह्यांनी एकमेकांना भेटून आहेर द्यावा. वधूच्या वडिलांनी वराच्या वडिलांना चांदीचा पेला किंवा फुलपात्र देण्याचा रिवाज आहे.

 

सीमांतपूजन :  पौराणिक संदर्भ :विवाहविधी मुलीच्या मंडपामध्ये करण्याचे शास्त्र आहे,पण लग्नापूर्वी हा विधी मंडपामध्ये न होता तो गावच्या सीमेवर होत असे.सीमांत पूजन म्हणजे सीमेवर केले जाणारे पूजन. वाङ् निश्चय झाल्यानंतर नियोजित दिवशी वर वधूच्या गावी गेला कि त्याचे गावच्या सीमेवर पूजन केले जात असे. यात वराची पूजा करून त्याला यथाशक्ती अलंकार घातले जात. यामध्ये वराचे पाय धुवून त्याला नवीन वस्त्रे देण्यात येत . विहिणीचे देखील पाय धुवून तिला साडी-चोळी व शिधा देण्यात येतो. वराचे पूजन करण्यापूर्वी सीमांत पूजनाचा संकल्प वधूपिता करतो . निर्विघ्नतेसाठी गणेश पूजन करून वरपूजन करतात .

विधी : वराला चौरंगावर बसवावे. गरम पाण्याने त्याचे पाय तस्तात (रुंद अशा पात्रात) धुवावेत.  वधूच्या आईने पायावर पाणी घालावे.

वधूच्या वडिलांनी ते धुवावेत व वधूच्या आईने पुसावेत.  पायावर कुंकवाची स्वस्तिके  काढावीत. वराला गंध व अक्षता लावून त्याला पोशाख, मोत्याचा नारळ, मुंडावळ, वरदक्षिणेचा बटवा द्यावा.  अत्तर लावावे व पेढा भरवावा. नंतर वधूकडील ५ सुवासिनींनी मिळून तेलाच्या दिव्याने त्याचे औक्षण करावे.

नातलगभेट :

वराकडील ५ प्रमुख पुरुष मंडळी व वधूकडील ५ प्रमुख पुरुष मंडळींनी एकमेकांना भेटावे व आपली ओळख एकमेकांना करून द्यावी.

 

विहीणभेट :

वराच्या आईला चौरंगावर बसवावे  . वधूच्या आईने तिचे पाय धुवावेत. दोन्ही पायावर कुंकवाचे स्वस्तिक काढावे. हळद-कुंकू लावून, अत्तर, गजरा, पेढा द्यावा.  साडीची घडी मोडून द्यावी व वेळ असल्यास साडी नेसून आल्यावर ओटी भरावी.  ओटीमध्ये साडी, ब्लाउजपीस, गजरा/वेणी, देण्याचा प्रघात आहे.  तेलाच्या दिव्याने औक्षण करावे.

नंतर वधूच्या आईला चौरंगावर बसवावे.  हळद-कुंकू लावून, अत्तर, गजरा, पेढा द्यावा.  साडीची घडी मोडून द्यावी व वेळ असल्यास साडी नेसून आल्यावर ओटी भरावी.  ओटीमध्ये साडी, ब्लाउजपीस, गजरा/वेणी द्यावी.  तेलाच्या दिव्याने औक्षण करावे.   जर इतर काही 'मान-पान' करावयाचे असतील तर ते करून घ्यावेत.  ( उदा: वराची बहीण, करवली, काकू, आत्या, मामी, मावशी, वहिनी, आजी, काका, मामा, आत्याचे यजमान, मावशीचे यजमान, आजोबा, इ.)

रुखवत फराळ :

पौराणिक संदर्भ : रुखवत हा न्याहारी देण्याचा एक प्रकार. सात्विक आहार म्हणून हा द्यावा.  उपाशीपोटी असलेल्याला मुलगी देऊ नये असे शास्त्र सांगते (कन्यादानाचे वेळी वराने उपहार केलेला असावा.)

विधी : वर, त्याचे आई-वडील, करवली, बहिणी, भाऊ, मित्र, लहान मुले, यांना रुखवताच्या फराळाला बसवण्याचा प्रघात आहे. लाडू, करंजी, अनारसे, बटाटा भाजी, साखरभात, पापड, कुरडया, चटणी, खीर, इ. पदार्थ पानात वाढावे.    सर्वजण येऊन बसल्यानंतर मान म्हणून प्रथम वधूच्या आईने तस्त डाव्या हाताने खाली धरून त्यावर  किमान वर व त्याचे आई-वडील यांच्या हातावर पाणी घालावे व त्यांना हात पुसायला रुमाल द्यावा. नंतर, वराला तुपाची आपोष्णी ( चमचाभर तूप पिण्यासाठी ) द्यावी.

फराळ झाल्यानंतर वराला १ केळं खाण्यास द्यावे. वराने ते अर्धे खाऊन अर्धे वधूला खाण्यासाठी पाठवावे. (एकमेकांचे उष्टे खाण्यास सुरुवात झाली असे समजण्यास हरकत नाही).  नंतर वधूच्या आईने वराला १ रुपया घातलेला विडा द्यावा.  वराने तो चावून तिथेच पानाखाली ठेवावा.  नंतर दुसरा विडा खाण्यासाठी द्यावा.   वराला फुलांची मुंडावळ द्यावी व वराच्या करवलीने ती वराच्या कपाळाला बांधावी.

नंतर वराने हातात मोत्याचा नारळ घेऊन कार्यालयाच्या मुख्य दारात यावे.  (तिथे त्याच्यावरून एखाद्या नोकराकडून भात ओवाळून टाकावा.  ओवाळून टाकणाऱ्याला वराच्या वडीलांनी मानाचे पाकीट द्यावे) . तिथेच वधूच्या आईने  वराच्या पावलांवर पाणी – दूध – पाणी असे  क्रमाने घालून त्याचे पाय पुसावेत व औक्षण करावे.   वधूच्या वडीलांनी वराच्या हाताला धरून कार्यालयात आत घेऊन यावे.

मधुपर्क :

हा विधी म्हणजे वराचा विशेष सन्मान होय. वराला पाटावर बसवावे.  वधूच्या आई-वडिलांनी त्याच्यासमोर बसावे. वराचा प्रथम उजवा व नंतर डावा असे दोन्ही पाय धुवावेत.  त्याला अर्घ्य, आचमन, इ. द्यावे.  नंतर ३ वेळा मधुपर्क ( १ पळी तूप, १ पळी मध व २ पळ्या दही एकत्र केलेल्या मिश्रणाला मधुपर्क म्हणतात) त्याच्या हातावर द्यावा. वराला गाय दान द्यायची असते. पण ते शक्य नसल्याने इच्छा असल्यास, वराला काही दक्षिणा द्यावी. नंतर गंध, फुलांचा हार, वस्त्र, जानवे वगैरे देऊन वराचा मान करावा.  जर वराला भाऊ असतील तर त्यांचाही मान आहेर देऊन करावा.

तेलफळाची ओटी :

लग्नाच्या दिवशी पहाटेच मुलाकडील सुवासिनी मुलीसाठी तेलफळ आणतात. गौरीहरापाशी पहिली ओटी भरावी असे शास्त्र आहे. येथे तिची ५ फळे व हिरवी साडीचोळी, एखादा दागिना देऊन ओटी भरली जाते.ह्या ओटीसह मुलगी विवाहाच्यावेळी उभी राहते. हा विधी सर्वांकडेच केला जातो असे नाही.

पौराणिक संदर्भ : अनेक देव्यांपैकी एक तेलफळ देवी. पौष पौर्णिमेला या देवीचा उत्सव असतो.  बाजरीचा रवा काढून तो शिजवून, उकडवून  त्याची गोलाकार फळे करतात व त्यात तेल घालतात. त्याला तेलफळे म्हणतात.  ही या देवीला फार आवडतात. औरंगाबाद जिल्ह्यातील गोलटगाव हे या देवीचे मूळ क्षेत्र आहे.

विविध धान्यांपासून तेल काढतात. उदा: जवस, मोहरी, तीळ, करडई, इ. या नावांचेही पूर्वीच्या काळी दैत्य होते (तिलासूर, करडासूर, वगैरे).  ते उन्मत्त होऊन ऋषीमुनींना त्रास देऊ लागले. त्यांनी ही गोष्ट योगेश्वरीला सांगितली.  योगेश्वरी म्हणजे कुमारी पार्वती.  ती शंकराशी विवाह करण्यास जाणार होती.  ती स्नानास आलेली असताना ऋषीमुनींची दारुण अवस्था तिने पाहिली, ती दैत्यांवर चाल करून गेली व त्यांचा नाश केला. या आवेश अवतारात तिच्या अंगाची लाही लाही झाली म्हणून शंकराने तिच्यासाठी चंदनाचे तेल पाठवले व ते तेल ऋषीमुनींनी तिला लावून स्नान घातले व नंतर तिची ओटी भरली.  देवी शांत झाली व विवाहासाठी गेली अशी आख्यायिका आहे. तेव्हापासून वराकडील सुवासिनी वधूची ओटी ती गौरीहरापाशी बसलेली असताना भरतात.

विधी :

वधूला हिरवी साडी, ५ फळे, असोला नारळ, फुलांची मुंडावळ, दागिना, तेलाचे भांडे, डाव, कुंकवाचा करंडा व फणी देतात. वराची आई वधूची ओटी भरते. नंतर वधूच्या आईचीसुद्धा पाय धुवून ओटी भरायची असते पण सर्वांना हे माहीत असतेच  असे नाही.

गौरीहरपूजन :

पौराणिक संदर्भ : दाक्षायणीने कठोर तपश्चर्या करून शंकराला प्राप्त करून घेतले. महादेवासारखा पती मिळावा या चांगल्या हेतूने ही पूजा केली जाते. सजवलेल्या मंडपिमध्ये तांदुळाची रास करून त्यावर अन्नपूर्णेची स्थापना करून गौरीहराची पूजा केली जाते, काही ठिकाणी बाळकृष्ण ठेवण्याची पद्धत आहे. काही ठिकाणी लाकडी बोळकी मांडतात तर काही ठिकाणी  मंडपी ठेवून त्यात गौर ठेवतात.  बाजूला समई ठेवतात. ती वधूपक्षाकडील असते. तेलाचे भांडे, तेल व डाव वरपक्षाकडील असते.  वधूच्या उंचीचे सूत घेऊन त्याची वात करून समईत लावावी. वधूने पिवळी साडी नेसून समई लावावी व गौरीहरपूजन करावे. अन्नपूर्णा म्हणजेच दाक्षायणी. शंकरासारखा पराक्रमी, बलवान, पती प्राप्त व्हावा म्हणून हे पूजन. "गौरी गौरी सौभाग्य दे, दारी पाहुणा येईल त्यास आयुष्य दे" असे म्हणत दोन्ही हातांनी थोडे तांदूळ देवीला सतत वाहत राहावेत. तिथेच बाजूला गडू व त्यावर लाडू ठेवतात. या गडूमधे देवी (बाळकृष्ण असल्यास तोही) ठेवून वराने नंतर लक्ष्मीपूजना- साठी न्यायची असा संकेत आहे.

आधुनिक संदर्भ : अन्नपूर्णा देण्यामागे ज्या घरी ही मुलगी राहणार आहे त्या घरी तिने अन्नपूर्णेप्रमाणे वागून घरातील सर्वांची अन्नदात्री बनावे अशी धारणा. मंडपीची रचना करण्या मागे सुशोभित छताशिवाय देवाची आराधना करू नये असा संकेत आहे. लग्नाला उभी राहताना मुलगी मामाने दिलेली पिवळ्या रंगाची साडी नेसते. यालाच अष्टपुत्री म्हणतात. हे वस्त्र लग्न लागल्यानंतर दान करायला सांगितलेले आहे, ते दान करणय मागचा हेतू असा कि  वधू या भूमिकेतून मुलगी आता पत्नी या भूमिकेत गेलेली असते म्हणून ते वस्त्र तिने परत नेसायचे नसते.

मंगलाष्टके: मुहूर्त जवळ आल्यावर मंडपात मध्यभागी पूर्व पश्चिम अश्या तांदुळच्या राशी घालून राशीच्या मध्यभागी कुंकवाने दोन्ही बाजूंनी काढलेला अन्तःपट धरण्यात येतो. वधूला पश्चिमेकडच्या राशीवर पूर्वाभिमुख आणि वराला पूर्वेकडच्या राशीवर पश्चिमाभिमुख उभे करतात. वधूवरांना समोरासमोर येण्याचा हा पहिलाच प्रसंग असतो.

मंगलाष्टक म्हणजे मंगल वचनांचे अष्टक म्हणजेच आठ श्लोकांचे असावे, मुहूर्ताची घटिका भरेपर्यंत हि गायली जातात, हल्ली दोन्ही पक्षांकडील नातेवाईक मंडळी हौसेने हि मंगलाष्टके म्हणतात.

वराने पश्चिमेकडे तोंड करून उभे राहावे.  अंतरपाट धरून एखादे मंगलाष्टक झाल्यावर, वधूच्या  मामाने वधूला हाताला धरून वरासमोर आणून पाटावर उभी करावी.  अंतरपाट दूर झाल्यावर प्रथम वधूने वराला हार घालावा व नंतर वराने वधूला.  एकमेकांना फुलांचा गुच्छ द्यावा.  वराच्या व वधूच्या मागे प्रत्येकी २ करवल्या कलश व दिवा घेऊन उभ्या असतात.    त्यांनी वर- वधू दोघांच्याही डोळ्यांना कलशातले  पाणी लावून दिव्याने औक्षण करावे. नंतर उपस्थित ब्रह्मवृंद- गुरुजी मंत्र म्हणत असताना दोघांनीही एकमेकांच्या डोक्यावर अक्षतारोपण करावे.

विवाहाच्या वेळी वधूची आई गौरीहरापाशी असते.  अंतरपाट दूर होऊन वाजंत्री वाजल्यावर तिने दुधात साखर घालावी, सुईमध्ये दोरा ओवावा. गौरीहराच्या बोळ्क्यांना हळद-कुंकू लावावे.  दोन्ही कुटुंबे एकत्र आल्याचे हे निदर्शक आहे.  मंगलाष्टके वधूच्या आईने न ऐकण्याचे कारण भावनिक विवशता  इतकेच आहे. वधूच्या आईने वधू-वराजवळ येऊन दोघांच्या डोक्यावर अक्षता घालाव्यात.

 

वरमातेची ओटी भरणे :

वराच्या आईला चौरंगावर बसवावी.  वधूच्या आईने तिची साखरेची ओटी भरावी. यात साडी, ब्लाउजपीस, तांदूळ, नारळ, विडा, (दागिना), गजरा व साखरेचा पुडा असतो.

 

कन्यादान:

योग्य स्थळी कन्यादान होऊन चांगली प्रजा निर्माण झाली  म्हणजे कन्यादानाची सांगता झाली असे मानण्यात येते .कन्यादानाच्या वेळी कन्येचा वधू म्हणून स्वीकार करताना येणारी जबाबदारी – बंधने यांची वराला जाणीव दिली जाते .

विवाह सर्व अर्थाने सुखी यशस्वी होण्याकरता धर्म, अर्थ, काम यांचा वैवाहिक जीवनात आनंद उपभोग घेताना मर्यादेचे उल्लंघन करणार नाही असा निश्चय  / वचन वराने द्यावे लागते .

विधी :वराने पूर्वेकडे व वधूने पश्चिमेकडे तोंड करून पाटावर बसावे.  उत्तरेकडे तोंड करून वधूच्या आई-वडीलांनी पाटावर बसावे.  संकल्प झाल्यावर चौघेहीजण उभे राहतात.  वधूच्या ओंजळीवर वराची ओंजळ व त्यावर वधूचे वडील त्यांचा उजवा हात निमुळता धरतात.  ओंजळीखाली कोरी काशाची वाटी ठेवलेले ताम्हन धरतात व वधूची आई वधूच्या वडीलांच्या हातावर पाण्याची संततधार सोडते जे वधू-वराच्या ओंजळीमधून खालील काशाच्या वाटीत पडते.  वर वधूच्या उजव्या खांद्याला स्पर्श  करतो व वधूच्या वडीलांना "मी  धर्म, अर्थ व काम याचे उल्लंघन करणार नाही" असे तीन वेळा प्रतिवचन देतो. वधूचे वडील वराला त्यांच्या ऐपतीप्रमाणे वस्तू  देतात (पाणी, भांडी, खाण्याचे पदार्थ, गाय, म्हैस, घोडा, हत्ती, नोकर-चाकर, जमीन, वाहन, अलंकार, इत्यादीपैकी शक्य आहे  ते).  किमान ताम्हन, तांब्या, पंचपात्र व समई (पळी नको) या वस्तू तरी द्याव्यात.  वधू-वर हे लक्ष्मीनारायणस्वरूप आहेत असे समजून फक्त लग्नाच्या दिवशी वधूच्या आई-वडीलांनी वर-वधू दोघांना वाकून नमस्कार करण्याची प्रथा आहे.

वर वधूच्या उजव्या कंबरेला स्पर्श करतो व वधू-वरांवर ताम्हनात पाणी घेऊन, त्यात सोन्याचे नाणे टाकून "सुवर्णाभिषेक"  केला जातो. वधू-वर दोघांच्याही मानेभोवती व कंबरेभोवती सलग सूताचे ५ किंवा ४ वेढे घेतात.  नंतर ते सूत काढून घेऊन, त्यात एकेक हळकुंड गुंफतात.  दोघांनी एकमेकांच्या मनगटावर  हे कंकण बांधावे.  यानंतरही  एकमेकांनी एकमेकांच्या डोक्यावर अक्षतारोपण करावे.

नंतर वराची आई व आणखी काही सुवासिनींनी वधूच्या दोन्ही पायाचा अंगठयाजवळील दोन्ही बोटात जोडवी व आणखी काही दागिने घालावयाचे असल्यास घालावेत.  वराने वधूच्या गळयात छोटे मणीमंगळसूत्र व २ सोन्याच्या वाटया असलेले मोठे मंगळसूत्र, वाट्यांमध्ये हळद-कुंकू भरून घालावे.  त्यानंतर वधूची ओटी भरावी.  यामधे साडी, ब्लाउजपीस, विडा, तांदूळ, नारळ, गजरा/फूल, इ. असते. नंतर वधू-वर दोघांना शेजारी बसवून सर्व वृद्ध व वडील मंडळींनी दोघांच्या कपाळी ओल्या अक्षता लावायच्या असतात. वधूच्या करवलीने वधू-वरांच्या उत्तरीयाची  गाठ मारावी.

 

सुवर्णाभिषेक : कान्यादानानंतर पाणी मंत्रवून ब्राह्मण वधूवरांवर अभिषेक करतात .

 

कंकण बंधन : वधूवरांच्या भोवती मंत्रघोषाने सुत्रबंधन करण्याचा विधी . वधूवरांना एकत्र बांधून टाकणारा सुत्रावेष्टनाचा हा संस्कार आहे  कन्यादानाच्या विधी नंतर वर कन्येच्या उजव्या कुशीला स्पर्श करून देवाकडे आवडती संतती देण्याची आकांक्षा करतो.नंतर दोघांना समोरासमोर बसवून दुधात भिजवलेल्या पांढ-यासुताने त्यांच्या कंठाला व कटीला चार अथवा पाचवेळा वेढे देतात नंतर कटीचे सुत दोघांच्या वरून व कंठाचे सुत जमिनीवर ठेवून ते काढून घेतात त्याला हळद व कुंकू लावून हळकुंड बांधून कमरेजवळच्या सुताने केलेले कंकण वराच्या उजव्या मनगटाला वधू बांधते. व कंठाजवळच्या सुताने केलेले कंकण वर वधूच्या डाव्या मनगटाला बांधतो. याला कंकणबंधन असे म्हणतात.व्रतस्थ असणा-या वधूवरांनी बंधनात (नियमावलीत) राहावे म्हणून हे बंधन. हे चार दिवसांनी सोडतात.

 

मंगळसूत्रबंधन :- वरमातेने दिलेले वस्त्र परिधान केल्यानंतर वराने मंगळसूत्र वधूच्या कंठात बांधायचे. यामागचा उद्देश असा असावा की मंगल म्हणजे पवित्र ,सूत्र म्हणजे दोरा, वस्त्राने लज्जारक्षण होते. मंगळसूत्रातील काळ्या मण्यांमुळे दृष्टीबाधा होण्यापासून संरक्षण मिळते. दोन वाट्या चार मणी हे सुवर्णाचे हवे त्यापैकी एक वाटी दोन मणी सासरचे व एक वाटी दोन मणी माहेरचे. हे सोन्याचे करण्यामागे कन्येला अलंकृत करणे हा हेतू. मंगळसूत्र हे सौभाग्यचिन्ह विशिष्ट रीतीने गुंफून ते घालायचे व सासर-माहेर दोन्ही कुटुंबे एकत्र करून संसार माळेसारखा बांधून ठेव असा संदेश कन्येला द्यायचा. मंगळसुत्रामुळे विवाहित स्त्रीला प्रतिष्ठा मिळते. धर्माने मंगळसूत्र हे रक्षणार्थ दिले आहे कायद्याने ते बंधनकारक नसले तरी मंगळसुत्रातून संरक्षणाचा विश्वास दिला आहे म्हणजे स्त्री हि अबला आहे असा अर्थ काढू नये.

अन्य सौभाग्यअलंकारामध्ये जोडवी, बांगड्या, यांचा समावेश होतो. जोडवी घालण्यामागे शास्त्राधार आहे मधल्या बोटाच्या नसा विशिष्ट प्रकारे दाबल्या जातात (Acupressure) .त्यामुळे शरीरावर योग्य परिणाम होतो. कुंकू लावण्यामागे देखील शास्त्र आहे की मधल्या बोटाने कपाळावर विशिष्ट ठिकाणी ऊर्ध्व दिशने दाब देऊन कुंकू लावतात. त्या ठिकाणी मेंदूकडे जाणारी नस असते ती दिवसातून ३ – ४ वेळा दाबली तर मेंदूकडे जाणारा रक्तप्रवाह सुरळीत होतो. पुरुषांनी गंध लावण्यामागे हाच हेतू. कुंकुवामुळे भालप्रदेशाला शोभा येते .

 

विवाहहोम :

वधूच्या वडिलांनी  दिलेले सोवळे नेसून वराने वधूसहित बसायचे असते.  होमामध्ये तुपाच्या ५ आहुत्या दिल्यानंतर पाणिग्रहण व लाजाहोम असतो.  वधूच्यासमोर  वराने उभे राहून तिचा हात आपल्या हातात घेऊन तिला उभे करावे. याला  'पाणिग्रहण' म्हणतात.  होमाभोवती ३ वेळा प्रदक्षिणिक फेरे मारून लाह्यांच्या ४ आहुत्या होमामध्ये वर-वधू एकत्र आपल्या ओंजळीमधून देतात.  यालाच 'लाजाहोम' म्हणतात.  नंतर एक प्रथा म्हणून वधूचा भाऊ वराचा कान पिळतो व त्याचा मान म्हणून त्याला आहेर केला जातो.  याला 'कानपिळी'  म्हणतात.

नंतर होमकुंडाच्या उत्तर दिशेस एकेका तांदूळराशीवरून स्वतःच्या पायाचा अंगठा पुढे सरकवत वधूने ७ पावले पूर्वेकडे तोंड करून चालायचे असते. याला सप्तपदी म्हणतात.  इथे वधूची बहीण/करवलीने  वधूच्या उजव्या पायाचा अंगठा दाबण्याचा प्रघात आहे. तिचा आहेर देऊन मान केला जातो.  वराने पश्चिमेकडे तोंड करून  वधूच्या कपाळाला कपाळ टेकवावे.  गुरुजींनी कलशातल्या  पाण्याने दोघांवर  अभिषेक  केल्यावर  परत दोघांनी होमासमोर जाऊन बसावे. गृहप्रवेशनीय होमाप्रीत्यर्थ तुपाच्या ४ आहुत्या होमामधे दिल्यानंतर शिल्लक तुपातले थेंबभर तूप वराने वधूच्या हृदयाला लावावे व होम पूर्ण करावा. वराने होमामधे स्थापन केलेला अग्नी स्वतःच्या हृदयात स्थापन करावा. वराच्या बहिणीने दोघांच्या उत्तरीयाची गाठ उखाणा घेऊन सोडवावी.  वराने वधूला ध्रुव, अरुंधती, सप्तर्षी, इ. तारका दाखवाव्यात.  आपल्या दोघांचेही स्थान या तारकांप्रमाणेच अढळ असावे ही श्रद्धा त्यामागे आहे.

विवाह होम – लाजा होम – सप्तपदी – गृहप्रवेश होम: वैदिक मंत्राधारित विवाह होम आणि त्याच्या अंतर्गत सात विधी १) होम २) पाणी ग्रहण ३) लाजा होम ४) अग्निप्रदक्षिणा ५) अश्मारोहण ६ ) सप्तपदी ७ ) ध्रुव दर्शन  हे केंद्रबिंदू मानून विवाह संस्कारांची रचना केली आहे . घर चालवणे , संतत्तीचे  पालन पोषण या जबाबदाऱ्या निसर्गानेच  स्त्रीवर सोपवल्या आहेत .

या जबाबदाऱ्या तिच्याकडे समारंभपूर्वक सुपूर्त करणे हे विवाहोमांतर्गत विविध  विधींचे उद्दिष्ट असावे .

वैदिक विवाह संस्कारांमध्ये आवश्यक मानलेले सात प्रमुख विधी –

१)  होम : विवाहहोम ही गृहस्थाश्रमाची स्वीकार केल्याची साक्ष होय . या होमात प्रजापतीला आयुष्य प्राप्तीसाठी भूपती ,चंद्र , अग्नी ,इंद्र , वरुण यांना धनासाठी व यम ,धर्माला स्त्री पुरुषांना अकाली मरण येऊ  नये म्हणून आहुत्या दिल्या जातात .

२ ) पाणी ग्रहण : विधीपूर्वक वधूचा हात स्वीकारणे .

३ ) लाजा होम : वधूवरांच्या समृद्धी प्रीत्यर्थ हा विधी असतो . या वेळी जे तीन मंत्र म्हणतात यामध्ये पतीशी 'चीरसंयोग' , 'पितृकुलविमोचन', ' पतीला दीर्घायुष्य' , व बांधवांची समृद्धी अशी प्रार्थना आढळते .

४) अग्निप्रदक्षिणा : संत्तती, संपत्ती आणि आरोग्य या ऐहिक सुखांच्या प्रित्यर्थ वधू वरांद्वारा हा विधी केला जातो .

५ ) अश्मा रोहण : वधूने वराच्या आयुष्यात आजन्म अचल (स्थिर ) रहावे आणि सहधर्मचारिणी बनून वराला धीर देणारी आणि त्याच्या सुखदु:खात सहभागी होणारी मैत्रीण बनावे अशी अपेक्षा  अभिप्रेत आहे .

६) सप्तपदी :या विधीमध्ये वाधुसमावेत सात पावले टाकताना वराच्या वधूच्या संबंधी अपेक्षा, तसेच तिच्या विवाहोत्तर कर्तव्यांची जाणीव याचे दिग्दर्शन आहे .

या विधीतील सप्तपदी विधीचे रूपाने आपण उभयता विष्णू – लक्ष्मी स्वरूप असून त्यांच्या प्रमाणेच उदात्त व आदर्श गृहस्थाश्रमी जीवन जगायचे आहे हे वधूवरांना सुचवायचे असते. जालाभिषेकाद्वारा पत्नीची जणू गृहस्वामिनी पदावर वराने नियुक्ती केली आहे असे दिसते. याचे उलट 'हृदयस्पर्शन' विधीच्या द्वारा वधूवरांचे मनोमिलन सूचित केले आहे .

वधू-वर एकत्र सात पाऊले चालतात त्यावेळी वधू तांदुळाच्या राशीवर चालते. त्याला सप्तपदी म्हणतात. प्रत्येकपाऊल चालताना वरमुलगा वधूला सात पाऊलांचा अर्थ सांगतो

पहिले पाऊल :- तू एक पाऊल चाललीस, तुझे माझे सख्य झाले. सुंदर अन्न तयार करणारी अन्नपूर्णा हो. माझ्याशी एकनिष्ठ वाग. आपल्या कुटुंबाचे आपण कल्याण करू.

दुसरे पाऊल :-  तू माझ्याबरोबर दोन पाऊले चाललीस, माझे बळ वाढवणारी हो. आपण धैर्य आणि सामर्थ्य ठेऊन कुटुंबातील आनंद संरक्षित ठेऊ.

तिसरे पाऊल :- तू माझ्याबरोबर तीन पाऊले चाललीस, धनप्राप्त करून देणारी हो. आपण दोघे संपत्ती व ज्ञानाची संमृद्धी करू.

चौथे पाऊल :- तू माझ्याबरोबर चार पाऊले चाललीस, तू सुख वाढवणारी हो. आपण दोघेही सुख, आनंद वाढवू.

पाचवे पाऊल :- तू माझ्याबरोबर पाच पाऊले चाललीस, तू संतती वाढवणारी हो. आपण दोघे सद्गुणी संतती निर्माण करू.

सहावे पाऊल :- तू माझ्याबरोबर सहा पाऊले चाललीस, तू सर्व ऋतुमध्ये सुख देणारी हो.

सातवे पाऊल :- तू माझ्याबरोबर सात पाऊले चाललीस तुझे माझ्याशी सख्य दृढ होवो. आपल्या कुटुंबाचे सुख-दु:ख आपण आपल्या हृदयात जतन करू.

 

७) ध्रुव : अरुंधती -सप्तर्षी यांचे दर्शन : सप्तपदी झाल्यानंतर रात्री वधू वर उघड्यावर येऊन ध्रुव, अरुंधती ,सप्तर्षी यांचे दर्शन घेतात .ही एक प्रकारची प्रतीकोपासना आहे. ध्रुव हे  अढळ्तेचे प्रतिक , अरुंधती ही स्त्रियांची आदर्श आणि सप्तर्षी आपले पूर्वज म्हणून त्यांचे दर्शन घेऊन त्यांच्या प्रमाणे वागण्याचा निश्चय करणे असा या विधीचा उद्देश आहे .

या विशिष्ट दृष्टीने या विधींकडे पाहिल्यास हे संस्कार प्रतीकालकता व सुचक्ते द्वारे वधू वरांना भावी आयुष्यातील कर्तव्यांबाबत जाणीव करून देतात असे ध्यानात येते .

 

ऐरणी दान :- वरमातेचे यथाशक्ती पूजन करून तिची पांढरी साडीचोळी, सौभाग्यवायन (आरसा, कंगवा, कुंकू, मणी, मंगळसूत्र ) दिले जाते. नंतर सुपात / रोवळीत सोळा दिवे ठेऊन प्रथम उमा-महेश्वराची पूजा करून हे दिवे कन्येचा पिता प्रथम कन्येच्या मग वराच्या मग सासू सासऱ्यांच्या डोक्यावर धरत जातात.  आई दिव्याखाली कापड धरते . नंतर ते सूप अथवा रोवळी वरमातेला दान केली जाते. दिवे डोक्यावर धरण्याचा अर्थ असा कि आज पासून त्यांनी मुलीची जबाबदारी तुच्यावर सोपवली आहे. याठिकाणी वेळूपासून तयार केलेले पात्र वापरण्यामागचे कारण असे कि वेळू म्हणजे बांबू ; हे झाड कापले तरी त्यातून पुन्हा कोंब फुटून नवीन झाड तयार होते ते मरत नाही, असाच आमच्या वंशाचा विस्तार होत राहावा हा उद्देश. सूप व रोवळी यांना वंश पात्र या करताच म्हणले जाते.

गौरीहरासमोरून देवी उचलली कि त्या पाट्यावर वराकडच्यांनी सौभाग्यवायन ठेवायचे असते, त्याला पाट्यावरचे वाण असे म्हणतात हे मुलीच्या मामीकरता असते.ते स्थान रिकामे राहू नये म्हणून हे वाण मांडले जाते.

ह्या  ठिकाणी वरपक्षाची प्रार्थना केली जाते त्याचा थोडक्यात अर्थ असा कि हि मुलगी आजपर्यंत आम्ही आमच्या मुलाप्रमाणे वाढवली आहे ती आता तुमच्या घरची सून आहे तिला तुमच्याकडील रिती-रिवाज या बद्दल माहिती नाहीये तरी तिला तुमच्याकडील सर्व गोष्टी समजावून सांगून तिचा तुमच्या मुलीप्रमाणे सांभाळ करा.

वराचे वडील-आई, वर व वधू पाटावर क्रमाने बसतात.  त्यांच्या मागे/बाजूला वराकडील सर्व ज्येष्ठ मंडळी बसतात.  वधूचे आई-वडील सुपारीवर उमा-महेश्वर यांचे आवाहन करून पूजा करतात. एका सुपामधे कणकेचे  १६ दिवे ठेवून ते सूप वराच्या आईच्या हातात दिले जाते.  वधूचे वडील वराच्या आई-वडीलांची प्रार्थना करतात ती अशी 'आजपर्यंत माझ्या कन्येचा मी मुलाप्रमाणे उत्तम सांभाळ केलेला आहे. ही कन्या तुमच्या पुत्राला देत आहे तरी तिचा स्नेहाने सांभाळ करावा'.  वधूची आई  वराच्या  आईची  पांढरी  साडी, विडा, नारळ, तांदूळ, गजरा, याने ओटी भरते.  तोंड धुण्याचे सामान म्हणून चहा-साखरेचे डबे, चहाचे भांडे, कपबशा, २ पातेली, साबण, आरसा, कंगवा, तेल, पावडर, इ. वस्तू देण्याचा प्रघात आहे.

वधूची आई खणाची / ब्लाउजपीसची चुंबळ करून वराचे वडील-आई व इतर सर्व बसलेल्या मंडळींच्या डोक्यावर क्रमाने धरते व वधूचे वडील सुपातले कणकेचे १६ दिवे पेटवून ते सूप त्यावर धरतात.  वधूची जबाबदारी आता वराकडील मंडळींवर आहे असा त्याचा गर्भितार्थ आहे.  याला 'ऐरिणीपूजन' / 'झाल' म्हणतात.

 

सुनमुख :– पौराणिक संदर्भ : पूर्वीच्या काळी बालविवाह होत असत. होणारी सून हि बालिका (१२ वर्षां पेक्षा लहान ) असे. सासूने प्रथम सुनेचे मुखावलोकन करणे याला सुनमुख असे म्हणतात,धर्माने कोणत्या मांडीवर कोणाला बसवावे ह्याचे विवेचन केले आहे. सून हे अपत्य म्हणून स्वीकारायचे म्हणून सासूला मध्यभागी बसवून एका मांडीवर सुनेला व दुस-या मांडीवर मुलाला बसवायचे व आरश्यात सुनेचा चेहेरा पहायचा, तिच्या पाठीवरून हात फिरवायचा तिची वेणी घालायची.आरश्यात पहायचे कारण असे कि अलंकृत अश्या मुलीला दृष्ट लागू नये कारण प्रतिबिंबाला दृष्ट लागत नाही 'रूप हे आरश्यात पहायचे व स्वरूप हे डोळ्यात साठवून ठेवायचे.मुलीची बावरलेली नजर आरश्यात दिसते तिला सासूने धीर द्यायचा थोडक्यात यापुढे आईची माया तिला द्यायची जबाबदारी सासूची. सासूने मुलीच्या भांगेत कुंकू घालून तिला सौभाग्याची जाणीव करून द्यायची.

आधुनिक संदर्भ : वराची आई आपला मुलगा व सून(वर-वधू) या दोघांना आपल्या दोन्ही बाजूना बसवते, कंगव्याने तिचे केस विंचरते व मधे आरसा धरून त्या दोघांचे प्रतिबिंब आरशात पाहते.  नंतर दोघांच्याही तोंडात साखर किंवा पेढा भरवते. याला 'सुनमुख' म्हणतात.

 

वधूची पाठवणी :

वधू-वराला गौरीहराजवळ बसवून वधूची आई वधूची मालत्यांनी ओटी भरते.  याबरोबरच चांदीच्या ५ मालत्या देण्याचीही प्रथा आहे.  यानंतर वधूची असोल्या नारळाने ओटी भरली जाते. वराने गौरीहराच्या बाजूला असलेल्या गडूमधे गौरीहर पूजलेली देवीची (अन्नपूर्णेची) मूर्ती (काही ठिकाणी बाळकृष्णाची मूर्तीही) उचलून ठेवावी व गडूवर लाडू ठेवावा.  देवी उचलल्यावर वराच्या आईने किंवा वराकडील सुवासिनीने ती जागा वस्त्राने (ब्लाउजपीसने) झाकावी व तिथे सौभाग्यवायन (साडी, आरसा, कंगवा, बांगडया, जोडवी, मंगळसूत्र,  इ.) ठेवावे.  ( हे सौभाग्यवायन नंतर वधूच्या मामीने घ्यावयाचे असते).  तिथून निघताना वधूच्या आईने वराच्या हातावर दही द्यावे.  वराने वधूकडील सर्व ज्येष्ठ  मंडळींना नमस्कार करावा व वधूला घेऊन बाहेर पडावे.

 

लक्ष्मीपूजन :

चांदीच्या ताटात सोन्याच्या तारेने वराने वधूचे नाव लिहावे. वधुचे नामकरण – कन्येचा विवाह हा तिचा पुनर्जन्म मानला गेलेला आहे. ज्याप्रमाणे लग्नानंतर गोत्र बदलते त्याप्रमाणे नावही बदलले जाते. ते नवीन नाव  उखाण्यातून सर्वांना सांगावे. वधूने उखाणा घ्यावा. वराच्या आईने वधूची ओटी भरावी. तिला साडी, ब्लाउजपीस, विडा, नारळ, गजरा, पेढा, एखादा दागिना, इ. द्यावे.  लक्ष्मीपूजन हे खरं तर वराच्या घरी गेल्यानंतर करावयाचे असते.  सांप्रत काळी ते कार्यालयातच करवून घेतात.

देवकोत्थापन :

जर देवक कार्यालयात बसवले असेल तर त्याची पंचोपचार पूजा करून, देवताविसर्जन करावे.

लग्नाची पंगत :

वधूच्या आई-वडीलांनी वर व वराच्या आई-वडीलांना जेवणाचे आमंत्रण द्यायचे असते.  चांदीच्या वाटीत ५  मोती व ५ सोन्याचे मणी (ऐपतीप्रमाणे) घालून अक्षतांबरोबर वाटीसह द्यायचे असते. त्यादिवशी तो त्यांचा मान आहे. जेवणाच्या पंगतीत मुलाकडील मानाच्या माणसांच्या ताटाभोवती रांगोळ्या काढाव्यात.  चांदीची ताटे, उदबत्त्या लावून, पंचपक्वान्ने वाढून सनईच्या मंद सुरात भोजन समारंभ करावा.  वधू-वरांनी उखाणा घेऊन एकमेकांना घास भरवावा. जेवणानंतर वधूच्या आईने वराची आई व इतर मानाच्या सुवासिनींना हात धुण्यासाठी गरम पाणी, हातावर साखर,चांदीची लवंग द्यावी.

 वरात :

वधू वरांच्या हातावर दही साखर देऊन त्यांना निरोप दिला जातो व नंतर वाजत गाजत वधूला घेऊन वर आपल्या घरी जातो .

नंतर आपल्या कुलप्रथेप्रमाणे ऋतुशांती – सत्यनारायण पूजा, गोंधळ, कुलदेवता दर्शन इत्यादी गोष्टी कराव्यात.

संत जनाबाई

*०* संत जनाबाई एकदा आपल्या पतीस जेवण वाढत होत्या, पहिला घास घेताच पतीने तावातावाने जनीला मारावयास सुरुवात केली. भाजीत मीठ का नाही ? तिला हुंदका फुटला. विठ्ठल समोर उभा राहिला. विठ्ठला, तू इथे असतानाही तुझ्या भक्ताला अशा परिस्थितीतून जावं लागतं आहे याचे कारण काय ?

*०* विठ्ठलाने जनीच्या डोक्यावर हात ठेवला. जनीला तिच्या पूर्वजन्माचे स्मरण झाले आणि तो क्षण तिच्या डोळ्यासमोर आला. पूर्वजन्मातली जनी एक राजकन्या होती. गायीसमोर तिने घास ठेवला आहे. गाय ते खाण्यास नकार देते आणि जनीने छडी उचलली. तिने गायीवर वळ उठवले परंतु गायीने ते खाण्यास नकारच दिला. 

*०* विठ्ठलाने जनीच्या डोक्यावरून हात उचलला. जनी भानावर आली. विठ्ठल म्हणाला, "जनी, पूर्वसंचित आणि कर्म फळ कुणाला चुकलेले नाही. हे सर्व भोगूनच ह्या भवसागरातून तरून जावे लागते. 

*०* तुझी भक्ती ह्या जन्मातली आहे तेंव्हा तुझे सर्व पूर्वसंचित ह्या जन्मी फेडून, माझ्या चरणी, चिरंतन समाधीत विलीन होशील ...."

*तात्पर्य :-* 

*०* त्याचे तसेच का किंवा मला असे का नाही ? हे रडण्यापेक्षा कर्म भोगाची पातळी आपणच निश्चित करावी. चांगले कर्म करूनही फळ मिळत नसले तर जनीच्या ह्या कथेने समर्पक उत्तर आपणास मिळेल, पण चांगले कर्म करणे सोडू नका. हेच आपल्या जीवनाचे ध्येय व उद्देश असावा ...

वास्तू पुरुषास आदरपूर्वक प्रणाम

*वास्तू पुरुषास*

*आदरपूर्वक प्रणाम*

             अरे झालं असं की एकजण घरी आले होते ते बोलता बोलता म्हणाले *वास्तू प्रसन्न आहे हं तुमची*' आणि तुझी प्रथमच प्रकर्षाने आठवण झाली 

तुझी *शांत* करून जमिनीत पुरून जेवणावळी केल्या की तुला विसरूनच जातो रे आम्ही मग उरत ते फक्त  *घर*' तुझ्या खंबीर पाठिंब्याकडे अगदी पूर्ण कानाडोळा !!! 

अगदी अपराधी वाटलं मग काय तुझ्याशी *पत्र संवाद* करण्याचं ठरवलं म्हणून आज हे *पत्र* !

 तुझ्या विषयी विचार करताना कितीतरी गोष्टी प्रथमच लक्षात आल्या जिथे तू प्रसन्नपणे वावरतोस ते घरकुल खरंच सोडवत नाही

घरात बसून कंटाळा येतो म्हणून प्रवासाला म्हणजे पर्यटनाला गेलो तर 4 दिवस मजेत जातात पण नव्याची नवलाई संपते आणि घराची ओढ लागते

आजारपणात डॉक्टर म्हणतात आराम व्हावा म्हणून ऍडमिट करा पण तुझ्या कुशीत परतल्या शिवाय कोणाच्याही प्रकृतीला आराम पडत नाही हेच खरं

तुझ्या निवाऱ्यात अपरिमित सुख आहे अंगणातील छोटीशी *रांगोळी* स्वागत करते , दारावरच *तोरण* हसतमुखाने सामोरं येतं , तर *उंबरा* म्हणतो थांब *लिंबलोण* उतरू दे ---

 बैठकीत *विश्वास* मिळतो तर माजघरात *आपुलकी* ! स्वैपाकघरातील *प्रेम* तर दुधाच्या मायेनं ऊतू जात !

 तुझ्या आतल्या देव्हाऱ्यात बसलेली मूर्ती मनातील *भीती* पळवून लावते , खरंच *वास्तुदेवते* या सगळ्यामुळे तुझी ओढ लागते 

तुझी शिकवण तरी किती बहुअंगी,  *खिडकी* म्हणते *दूरवर बघायला शिक*, *दार* म्हणत येणाऱ्याच *खुल्या मनाने स्वागत* कर,  *भिंती* म्हणतात मलाही कान आहेत *परनिंदा* करू नकोस, *छत* म्हणत माझ्यासारखा *उंचीवर* येऊन विचार कर, *जमीन* म्हणते कितीही मोठा झालास तरी *पाय* माझ्यावरच असू देत तर बाहेरच  *कौलारू छप्पर* सांगत *स्नेहाच्या पंखा खाली* सगळ्यांना असं काही *शाकारून* घे की बाहेर शोभा दिसेल आणि  ऊन, वारा लागणार नाही !

इतकंच नाही तर तू घरातील, मुंग्या, झुरळ, पाली, कोळी  यांचाही *आश्रयदाता* आहेस त्यांच्या पोटा पाण्याची व्यवस्थाही बघतोस आणि निसर्गाच्या *अन्न साखळीला* हातभार लावतोस इतकं *मोठं मन* आमचंही व्हावं असा आशीर्वाद दे 

तुझ्या वाटणी साठी दोन भाऊ कोर्टात जातात आणि वकिलाची घरं उभी रहातात याचं खरंच *वाईट* वाटतं

एकत्र कुटुंब पद्धतीकडून एकल कुटुंब पद्धतीकडे वेगाने निघालो आम्ही पण तरीही शेवटी *घर देता का कोणी घर*' ही *नटसम्राटाची* घरघर काही संपली नाही रे ! कारण जिथे तुझ्या प्रसन्नतेच्या  खाणाखुणा नाही *ते घर नसतं बांधकाम असतं रे विटा माती*

*वास्तू देवते* पूर्वी आई आजी सांगायची *शुभ बोलावं* नेहमी आपल्या बोलण्याला *वास्तूपुरूष* नेहमी *तथास्तु* म्हणत असतो

मग आज इतकंच म्हणतो की 

"तुला *वस्तू* समजून विकायचा अट्टहास कमी होऊन तुझ्या *वास्तूत* वर्षातून काही क्षण तरी सगळी *भावंड मित्रमैत्रिणी आप्तेष्ट* एकत्र वास्तव्यास येऊ दे"

आणि या माझ्या मागण्याला तू *तथास्तु* असच म्हण हा माझा आग्रह आहे

🌹🌹🌹🌹 *तथास्तु*🌹🌹🌹🌹

ऊर्जा कशी ओळखावी ?*

*ऊर्जा कशी ओळखावी ?*

एकाद्या ठिकाणी ऊर्जा आहे हे कसे समजणार ?

ऊर्जा सांगून समजनार नाही !

अनुभुति घ्यावी लागते !

खुप संकेत आहेत !

१] तिथे आपल्याला आनंद मिळतो.

२] ध्यान छान लागते.

३] अंगावर शहारे येतात.

४] अंगावर भुंगा चालताय असे कंपन होते.

५] शारीरातील ग्रहण बिंदू आकुंचन प्रसरण होतो.

६] एखाद्या साधकाची धमनी शीर नस वाहीणी उडायला लागते.

७] एखाद्या साधकाचा श्वास वाढतो. तर एखाद्याचा एकदम मंद होतो.

८] अंगावर काटा येणे.

९] डोळ्यातून पाणी येणे.

१०] अंग गरम होणे.

११ ] एकाद्या साधकाला ताप सुद्धा येतो.

१२] सुंगध येणे, वातावरण सुंगधीत होणे.

असे अनेक संकेत आहेत. प्रत्येकाचा अनुभव वेगळा असणार.

ऊर्जा ही सकारात्मक आणि नकारात्मक कार्य करत असते.

नकारात्मक असेल तर ..

१] भीती वाटणे.

२] शरीरावर दडपण येणे. 

३] कोणी तरी दावतेय असा भास होणे.

४] फेकल्या सारखे होणे.

५] पायात पाय अडकून पडणे.

६] शारीरिक त्रास होणे.

७] शरीरात काही तरी टोचतय असे जाणवने.

८] चटके बसणे.

९] ओढल्या सारखे होणे.

१०] विचित्र आवाज येणे.

११] कुत्री कारण नसताना भुंकणे.

१२] शरीरातील रक्तदाब वाढणे.

१३] चित्र विचित्र आकृत्या दिसणे.

१४ ] सावट लहान मोठी होणे.

असे अनेक संकेत आहेत.

प्रत्येकाचा अनुभव वेगळा अनुभुति वेगळी...

या दोन्ही परिस्थितीत घाबरून  जाऊ नये. ध्यान एकचित्त करुन सद्गुरुंचे व स्वामींचे स्मरण करावे आपल्या कुलदैवत आपले आराध्य चे स्मरण करावे.

सिक्ख_सम्प्रदाय_के_पांचवें_गुरु_अर्जुनदेव_की_जयंती

#सिक्ख_सम्प्रदाय_के_पांचवें_गुरु_अर्जुनदेव_की_जयंती_26_अप्रैल_को_जिन्होंने_गुरुग्रंथ_साहिब_का_संपादन_किया...................

#सिक्ख सम्प्रदाय के पांचवें गुरु अर्जुनदेव जी का जन्म विक्रम संवत 1620 के वैशाख मास कृष्ण पक्ष की सप्तमी को गोइंदवाल में गुरुराम दास और माता भानी के परिवार में हुआ था। उनकी पत्नी का नाम गंगाजी और पुत्र का नाम हरगोविंद सिंह था। जो आगे चलकर सिक्खों के छटवें गुरु हुए थे।

#गुरु_अर्जुनदेव जी के जन्म उत्सव को 'गुरुअर्जुन जयंती' के रूप में मनाया जाता है। जो इस बार 26 अप्रैल 2019 को मनाया जाएगा।

#इस शुभ अवसर पर गुरुद्वारों में भव्य कार्यक्रम सहित गुरु ग्रंथ साहिब का पाठ एवं सामूहिक भोज (लंगर) का आयोजन किया जाता है। 

#अमृतसर, तरनतारन, भैणी, सरहाली, खडूर साहिब, गोइंदवाल, करतारपुर समेत अनेक सिख धार्मिक स्थानों पर उनकी जयंती बहुत ही धूमधाम से मनाई जाती है।

#गुरु अर्जुनदेव का जीवन परिचय 

#गुरु अर्जुन देव जी की उम्र 16 वर्ष थी, तो 23 आषाढ़ संवत 1636 को आपकी शादी श्री कृष्ण चंद जी की सुपुत्री गंगा जी शादी हुई। यह शादी तहसील फिल्लोर के मऊ नामक स्थान पर हुई थी।

#गुरु अर्जुनदेव जी ने संवत 1638  में और अंग्रेजी सन सितम्बर 1581 में हिंदी माह भाद्रपद की एकम तिथि को धर्मगुरु की उपाधि प्राप्त की थी। अर्जुनदेव जी साहिब का धर्मगुरु संस्कार गुरु रामदास साहिब जी ने 'शब्द हज़ारे' की प्रसिद्धि पर बड़ी ही प्रसन्नता पूर्वक किया। 

#गुरुग्रंथ साहिब का संपादन 

गुरु अर्जुनदेव ने 'अमृत सरोवर' का निर्माण कराकर उसमें 'हरमंदिर साहब' का निर्माण भी कराया, जिसकी नींव सूफ़ी संत मियां मीर के हाथों से रखवाई गई थी।

#गुरु अर्जुनदेव जी बहुत शांत एवं बड़े प्रभावशाली व्यक्तित्व के धनि थे, जिन्होंने ही गुरु ग्रंथसाहिब का संपादन गुरु अर्जुनदेव जी ने अपने बड़े भाई गुरदास की सहायता से संवत1604  में किया था। सम्पादन करते समय आताताई लोगों ने भ्रान्ति(अफवाह) फैलाई कि गुरु ग्रंथसाहिब को इस्लाम के विरुद्ध लिखा गया है, परन्तु जब बादशाह अकबर को इस ग्रंथ की पवित्रता का सही ज्ञान हुआ तो उन्होंने खेद(क्षमा) प्रकट करते हुए गुरु अर्जुनदेव जी को 51 मोहरें ससम्मान भेंट में दीं।

#उन्होंने एक नगर भी बसाया जिसका रखा गया तरनतारन नगर। 

कई लोगों का यह भी मत है कि शहजादा खुसरो को शरण देने के कारण जहांगीर गुरु अर्जुनदेव जी से नाराज था। 15 मई1606 ई. को बादशाह ने गुरु जी को परिवार सहित पकडने का हुक्म जारी किया था।

#गुरु_अर्जुनदेव जी ने अपने उपदेश में कहा की..... 

#सुबह जल्दी उठ कर स्नान करके वाहिगुरु मंत्र का स्मरण करना और गुरबाणी पढ़ना चाहिए।

दोनों हाथों की कमाई का निर्वाह करना योग्य लोगों (जरूरतमंदों) को दान करना चाहिए और अपने अहंकार का त्याग करना चाहिए।

जाणून घ्या याबद्दल काही विशेष माहिती:तांदूळ किंवा अक्षता

तांदूळ किंवा अक्षता यांना आमच्या ग्रंथात सर्वात पवित्र धान्य मानले गेले आहे. पूजेत कुठल्याही सामुग्रीची कमी असल्यास त्या सामुग्रीचे स्मरण करत अक्षता अर्पित केल्या जातात. अशा काही वस्तू देखील असतात ज्या एखाद्या देवाला अर्पित करण्यास मनाही असते. जसे महादेवाला कुंकू, गणपतीला तुळस तर देवी दुर्गेला दूर्वा अर्पित करता येत नाही. परंतू अक्षता प्रत्येक देवाला अर्पित करता येतात.

 

जाणून घ्या याबद्दल काही विशेष माहिती:

 

* देवाला अक्षता अर्पित करताना हे त्या खंडित नसल्याचे सुनिश्चित करावे. अक्षता पूर्णतेचे प्रतीक आहे. म्हणून प्रत्येक तांदूळ अख्खा असण्याची गरज आहे. तांदळाचे केवळ 5 दाणे अर्थातच 5 अक्षता देवाला दररोज अर्पित केल्याने अपार ऐश्वर्याची प्राप्ती होते.

 

* तांदूळ स्वच्छ असावे. महादेवाला अक्षता वाहिल्यास महादेव अत्यंत प्रसन्न होतात. महादेवाला अख्ख्या अक्षता अर्पित केल्याने अखंडित धन, मान-सन्मानाची प्राप्ती होते.

 

* घरात अन्नपूर्णा मातेची मूर्ती अक्षतांच्या ढिगावर स्थापित करावी. याने जीवनात कधीच धान्याची कमी भासणार नाही.

 

* पूजेत मंत्रासह अक्षता देवाला अर्पित कराव्या.

अक्षताश्च सुरश्रेष्ठ कुंकमाक्ता: सुशोभिता:. मया निवेदिता भक्त्या: गृहाण परमेश्वर॥

 

अर्थ: हे ईश्वर, पूजेत कुंकुच्या रंगाने सुशोभित ह्या अक्षता मी आपल्याला समर्पित करत आहेत, कृपा करून स्वीकार कराव्या.

 

* अन्नात देखील अक्षता म्हणजे तांदूळ श्रेष्ठ मानले गेले आहे. याला देवान्न देखील म्हटले गेले आहे. देवतांचे प्रिय धान्य आहे तांदूळ. हे सुगंधित द्रव्य कुंकुसोबत आपल्याला अर्पित करत आहे. हे ग्रहण करून आपल्या भक्ताची भावना स्वीकार कराव्या.

 

* पूजेत अक्षता अर्पित करण्यामागे अभिप्राय हे आहे की आमचे पूजन देखील अक्षतांप्रमाणे पूर्ण असावे. धान्यात श्रेष्ठ असल्याने प्रभूला अर्पित करताना भाव असतो की आपल्या कृपेमुळेच आम्हाला धान्याची प्राप्ती होत आहे आणि घरात भरभराटी असीच राहावी. म्हणून आमच्या मनात देखील ही भावना असावी. पांढरा रंग शांतीचा प्रतीक आहे. म्हणून प्रत्येक कार्याची पूर्णता अशी असावी की त्याचे फळ आम्हाला शांती प्रदान करणारे असावे. म्हणून पूजेत अक्षता अनिवार्य सामुग्री आहे.

 

* तांदळाचे 5 दाणे देखील तेवढेच फळ प्रदान करतात जेवढे की एक मूठभर तांदूळ... श्रीमंत होण्यासाठी केले जाणारे कठिण उपायांपेक्षा योग्य आहे केवळ एक मूठभर तांदूळ. श्रद्धापूर्वक आपल्या इष्ट देवाला अर्पित करून चमत्कार अनुभव करावा.

सद्गुरू श्री जंगली महाराज

🙏🏻 *सद्गुरू श्री जंगली महाराज* 🙏🏻

सद्गुरू श्री जंगलीमहाराज

जन्म: ख्रिस्ताब्द १८०३

आईवडिल: ज्ञात नाही

कार्यकाळ: १८०३-१८९०

गुरु: नाथपंथीय स्वरूपनाथजी 

समाधी: चैत्र शु.१४ दि.४-४-१८९० पुणे येथे

जन्म व बालपण 

महाराजांचा जन्म वैशाख शुद्ध ५ या दिवशी कर्नाटकात झाला. हुबळीजवळ एका खेड्यात त्यांचे वडील अध्यात्म चिंतनात आपला काळ घालवीत होते. ब्राह्मणोचित अशा आठव्या वर्षी त्यांचे उपनयन झाले. लवकरच माता व पिता यांच्या वियोगाचा प्रसंग त्यांच्यावर आला. तेव्हा आपल्या नातेवाईकाकडे ते राहू लागले. पण एका संध्याकाळी कोणी एक योगीपुरुष आला आणि त्याने महाराजांना घराबाहेर बोलाविले ते कायमचेच. त्यानंतर महाराज पुन्हा त्या घरातच काय पण गावातही गेले नाहीत. त्या पुरुषाने महाराजांना आपल्याबरोबर नेले. पदयात्रा करीत हे दोघेही माहेश्वर येथे गेले. 

विश्वरूपानंद महाराज नांवाचे एक मोठे योगी होते. त्यांच्या स्वाधीन महाराजांना करुन तो पुरुष अदृश झाला. श्री विश्वरूपानंद महाराज यांच्याकडे त्यांनी योगाभ्यास केला. त्यात त्यांना पूर्णत्व आल्यावर श्री महाराजांनी नर्मदा प्रदक्षिणा केली. केवळ एक वस्त्र व कमंडलु हे त्यांचे या यात्रेतील सहायक होते. नर्मदा प्रदक्षिणा पूर्ण झाल्यावर ते हिमालयात गेले. तेथे १२ वर्षेपर्यंत त्यांनी वास्तव्य केले. त्याचवेळी त्यांनी नाथसंप्रदायाची दीक्षा घेतली. तेंव्हा त्यांचे दीक्षा नाव 'जागरनाथ' असे ठेवले गेले. त्यानंतर त्यांनी नाथसंप्रदायी लोकांबरोबर बराच प्रवास केला.

सद्गुरू श्रीजंगलीमहाराजांचा जन्म ख्रिस्ताब्द १८०३ मध्ये बडोदे येथील झांशीच्या महाराणी लक्ष्मीबाई यांच्या तांबे घराण्याशी संबंधित असलेल्या जहागीरदार घराण्यात झाला असेही काहींचे मत आहे. लहानपणापासून त्यांना व्यायामाची आवड असल्याने तरूणपणात त्यांनी चांगली शरीरसंपदा मिळविली होती. 

महाराज पुण्यात असतांना ते वारंवार देहू-आळंदी येथे जात. देहू येथे त्यांनी एक धर्मशाळाही बांधलेली आहे. प्रतिवर्षी दासनवमीस ते सज्जनगडास जात. 'सच्चिदानंद सद्गुरू' असे दासस्मरण नेहमी त्यांच्या मुखी असे. *आळंदीचे नृसिंह सरस्वती स्वामी व महाराज यांचा स्नेह होता. त्यामुळे नृसिंह सरस्वती स्वामी पुणे येथे येवून महिना महिना महाराजांच्याजवळ रहात असत. त्यांचे महाराजांचे नेहमी एकांतात बोलणे होई.* ते खूप उंच असल्याने व त्यांची प्रकृती सुदृढ असल्याने ते भरभर चालत. त्यांचे बरोबर इतरांना चालणे जमत नसे. 

चैत्र शुद्ध चतुर्दशी शके १८१४, दिनांक ४-४-१८९० या दिवशी सायंकाळी साडेपाच वाजता ते समाधिस्थ झाले. त्यांच्या दर्शनार्थ हजारो लोक जमले व रोकडोबा मंदिरापासून समाधी स्थानापरयंत त्यांची प्रचंड मिरवणूक निघाली. 

१८५७च्या स्वातंत्र्य संग्रामात एक सैनिक म्हणून त्यांनी कार्य केले. स्वातंत्र्य समरात पराभव झाल्यानंतर संन्यास घेऊन सर्व भारतात त्यांनी परिभ्रमण केले. महाराष्ट्रात आल्यावर ते कृष्णेच्या काठी कऱ्हाडजवळील रेठरेहरणाक्ष या गावी स्थायिक झाले. तेथे गावाजवळ असलेल्या नदीतीरावरील शंकराचे मंदिरात प्रतिदिनी सकाळी ५-६ तास ध्यान करीत. नंतर गावात भिक्षा मागून नदीच्या वाळवंटात भोजन करीत. कृष्णेला पूर आला म्हणजे पाण्यावर घोंगडे टाकून व त्यावर बसून ते परतीराला जात. ह्याचे तेथील जनतेला आश्चर्य वाटे. त्यांचे भक्त औंध येथील कृष्णराव कदम यांची भेट रेठरे या गावी झाली हे श्री कदम यांनी लिहून ठेवले आहे. 

रेठरे येथून महाराज पुणे येथे आले व त्यांनी भांबुर्ड्यात रोकडोबाचे मंदिर बांधून तेथे वास्तव्य केले. प्रतिदिनी नियमाने ते रोकडोबाचे दर्शन घेत व पहाटे नदीवर स्नान करुन पाताळेश्वराजवळील टेकडीवर निवडुंगाच्या बनात ध्यान करीत. माध्यान्हपर्यंत त्यांचे ध्यान संपवून ते भांबुर्डे गांवात येत व भिक्षा मागून चरितार्थ चालवीत. त्यांची योग्यता कळल्यावर लोक त्यांना रोकडोबाच्या मंदिरातच प्रतिदिनी भोजन आणून देत. दोन प्रहरी थोडी विश्रांती घेतल्यानंतर दासबोध, एकनाथी भागवत, ज्ञानेश्वरी आदि गंथांचे वाचन ते करीत. त्यावेळी ते लोकांच्या शंकांचे निरसन करीत. ते अधूनमधून बाहेरगावी प्रचारालाही जात. त्यांची किर्ती ऐकून दूरदूरचे लोक धार्मिक विषयावर त्यांच्याशी संवाद करण्यास येत. त्यामुळे रोकडोबाचे धर्मशाळेत भाविकांची सतत रीघ लागलेली असे. प्रसिद्धीचा त्यांना तिटकारा असे. यामुळे ते स्वत: जे अभंग करीत ते लिहून घेण्यास त्यांचा विरोध असे. त्यांचे अभंग एकदा एक शिष्य कागदावर लिहून घेत असता त्यांनी तो कागद त्याच्या हातातून घेऊन पेटत्या पणतीवर जाळून टाकला. कित्येक छायाचित्रकारांनी त्यांची छायाचित्रे काढण्याचा प्रयत्न केला पण त्यात त्यांना यश आले नाही. त्यांनी प्रचार कार्यार्थ ठिकठिकाणी हिंडून कारजगे, रेठरे आदि गावी मठस्थापना केली. एकदा ते मिरज येथे गेले असता रखमाबाई गाडगीळ या नांवाच्या एका बाईंनी आपणास महाराजांनी शिष्य करून घ्यावे अशी विनंती केली. तेंव्हा महाराजांनी त्या बाईस संसारत्याग करुन मिरजेत भिक्षाटन करण्याची आज्ञा दिली. अशा तऱ्हेने सतत बारा वर्षे त्या बाईंनी मिरज येथे भिक्षाटन केल्यावर महाराजांनी त्यांना गुरूपदेश दिला. त्यानंतर रखमाबाई पुण्यास येऊन राहिल्या. तरी आठवड्यातून एक दिवस त्यांना भिक्षाटन करून आपला चरितार्थ चालविण्याची महाराजांनी आज्ञा केली. त्याप्रमाणे त्या जन्मभर आचरण करीत. रखमाबाई पुण्यात आल्या तेंव्हा त्यांच्या बरोबर महाराजांचे शिष्यत्व पत्करून दुसऱ्या बाई आल्या, त्यांचे नांव तुळसाक्का, महाराज जेंव्हा समाधिस्त झाले तेंव्हा त्यांचा संप्रदाय चालविण्याची योग्यता असलेल्या रखमाबाई व तुळसाक्का या दोघींनी त्यांचे कार्य त्यांच्यानंतर दहा वर्षे चालविले. रखमाबाईंनीच खटपट करून रोकडोबा मंदिरासमोर राम मंदिर बांधून घेतले व रामाचा उत्सव, पारणे नऊ दिवस पहारा, कथाकीर्तन आदि कार्यक्रम सुरु केले. रखमाबाईंना गावातले लोक आईसाब म्हणत. रखमाबाईंच्या मृत्यूनंतर तीनच दिवसांनी तुळसाअक्काने देह ठेवला. रोकडोबा मंदिराच्या समोरील राममंदिराचे आवारात या दोघींच्या समाध्या आहेत. 

महाराज हे योगातील अधिकारी पुरुष होते. त्या बाबतीत त्यांनी पुष्कळ चमत्कार केले आहेत. एकदा महाराज आजारी पडले असता मिरजेच्या राजेसाहेबांनी त्यांना औषध देण्यासाठी, यांची प्रकृती तपासण्यासाठी आपल्या राजवैद्यास पाठविले. ते राजवैद्य आले तेंव्हा महाराजांनी समाधि लावली. वैद्यबुवांना वाटले की अशक्तपणामुळे महाराजांना ग्लानी आली आहे. म्हणून त्यांनी महाराजांना तपासण्यास प्रारंभ केला. परंतु नाडीचे ठोके, ह्र्दयाचे ठोके यांचा त्यांना पत्ताच लागेना. तेंव्हा वैद्यराज व महाराजांची शिष्यमंडळी चिंतातुर झाली. इतक्यात महाराजांनी समाधि उतरविली व हसून वैद्यराजांना म्हणाले, काय रोगनिदान झाले का? वैद्यराजांनी महाराजांच्या पायावर डोके ठेवून आपला अधिकार फार मोठा आहे असे त्यांना सांगितले. एखाद्या सुगंधित फुलाचे अस्तित्व जसे त्याचा सुगंध दाखवून देतो तसेच त्या सिद्धपुरुषाचेही झाले.

कोणीतरी एक सिद्धपुरुष, एक अवलिया ह्या जंगलात रहायला आला आहे ही गोष्ट हळूहळू प्रगट झालीच. काहींनी शोध घेतला तेंव्हा एका सिद्धाचे अस्तित्व त्यांना दिसून आले. कोणी एक बाबा जंगलात येऊन राहिला आहे अशी वार्ता अशिक्षितांत पसरली. त्यांनी शोध घेतला. त्यांनाही तो सिद्धपुरुष दिसला. ती भाविक अडाणी जनता वैराग्यशील सिद्धाला 'महाराज महाराज' म्हणू लागली. जंगलात राहणारा महाराज म्हणून जंगलीमहाराज असे नांव त्या भाविक जनतेकडून त्या सिद्धाला मिळाले आणि आजतागायत तेच नांव लोकप्रिय होऊन बसले आहे. 

आज पुण्यात, पुण्याबाहेर, उभ्या महाराष्ट्रात आणि महाराष्ट्राबाहेरही सर्वत्र श्रीजंगलीमहाराज यांचे असंख्य भक्त आहेत. वैशिष्ट्य म्हणजे हिंदू आणि मुसलमान या दोघांनाही सारखेच प्रिय असे हे दैवत आहे आणि या गोष्टीचा मागोवा घेतला तर जंगलीमहाराज हिंदु होते का मुसलमान होते हा उपस्थित होणारा प्रश्न मागे पडतो आणि आजही दोघांनाही प्रिय अशा पंथाचे अशा संप्रदायाचे म्हणजे 'नाथपंथाचे-नाथ सांप्रदायाचे' ते होते.

नाथपंथीय योग्याबद्दल हिंदू आणि मुसलमान दोन्ही जमातींना सारखाच नितांत आदर वाटत असतो. मुसलमानात सुफी या नांवाचा जो पंथ आहे त्याचे तत्त्वज्ञान तर हिंदु धर्माच्या तत्त्वज्ञानाशी बहुतांशी मिळते जुळते असेच आहे असे म्हटले तर फार अतिशयोक्ती होणार नाही. भारतात वर्षानुवर्षे नव्हे तर शतकानुशतके एकत्र राहणाऱ्या या दोन जमातींच्या पिढ्यान पिढ्या इथेच जन्माला आल्या आहेत-येणार आहेत. इथेच वाढलेल्या आहेत-वाढणार आहेत आणि शेवटी याच भूमित विसावल्या आहेत-विसावणार आहेत. काही स्वार्थसाधू मंडळींच्या मुळे वितुष्ट निर्माण झाले आणि अशी मंडळी हे वितुष्ट जोपासण्याचे कार्य करीत असली तरी हे वितुष्ट नष्ट व्हावे म्हणून उभय जातींच्या साधू संतांनी अंत:करणपूर्वक प्रयत्न केलेले आहेत. अद्यापही तसे प्रयत्न होत आहेत हे नाकबूल करता येत नाही.

श्री गुरुचरित्रात सद्गुरूंनी आपल्या यवन भक्तांना दर्शन दिल्याचा उल्लेख आहे. असेच भक्त कबीर हे यवन संत प्रभू रामचंद्राचे कट्टर उपासक होते ही गोष्ट सर्वश्रुत अशीच आहे. संत एकनाथ महाराज यांच्या बालपणी त्यांचे गुरु जनार्दनस्वामी यांनी एकनाथांना श्री दत्तात्रयांचे दर्शन देण्यासाठी खुलताबाद जवळील शूलभंजन पर्वतावरील अरण्यात नेले असता त्यांना श्री दत्तात्रयांचे प्रथम दर्शन मलंग वेषातच झाले ही हकिगत एकनाथी भागवत ग्रंथात नमूद केलेली आहे.  अकबर बादशहाने सुद्धा या दोन्ही जमातींच्या धर्मग्रंथामधून चांगल्या निवडक गोष्टींच चांगल्या निवडक गोष्टींचे एकत्रीकरण करून मदिने इलाही' या नांवाचा एक धर्म प्रस्थापित करण्याचा प्रयत्न तत्कालिन विचारवंतांच्या सहाय्याने व सहकार्याने केला होता. हिंदु-मुसलमानांच्या ऐक्याबद्दल वरील गोष्टीत जशी आपुलकी दिसून येते तशीच आपुलकी सद्गुरु श्री जंगलीमहाराज यांच्याही अवतारकार्यात दिसून येते. म्हणून या दोन्ही जमातींना प्रिय असा जो नाथपंथ तोच त्यांनी स्वीकारला. सांगावयाचे तात्पर्य एवढेच की पीर ही जरी मुसलमानांची गुरूवाचक संज्ञा असली तरी नाथपंथात तशीच परंपरा अद्यापि सुद्धा चालू आहे. 

कोणी म्हणतात जंगलीमहाराज बडोद्याच्या बाजूचे तर कोणी म्हणतात साताऱ्याकडील रेठरे गांवाचे तर कोणी म्हणतात विजापूर नजीकच्या बागलकोटचे. ते नेमके कुठले या वादात पडू नये. त्यांचा जन्म कुठलाही असो, ते अचानक भांबुर्ड्याला आले आणि अलौकिक कार्य करुन समाधिस्त झाले हे सत्य आहे. 

दोन अडीच दिवसांचा सातारा येथील नाथपंथीच्या मुक्काम हलवून झुंड पुढील मुक्कामासाठी निघाली. तेंव्हा झुंडीत अचानकपणे पन्नाशी उलटलेला एक अत्यंत तेजस्वी पुरुष दिसून आला. सर्वांना त्या पुरुषाकडे पाहून आश्चर्य वाटले. कारण एक तर तो पुरुष सातारच्या मुक्कामात कोठेही नव्हता आणि दुसरे म्हणजे साताऱ्याला झुंड येण्यापूर्वीही तो बरोबर कधीही नव्हता.

अचानक आलेला तो पुरुष होताही तसाच अलौकिक. पन्नाशी उलटलेले वय, पण अंगपिंडाने सशक्त, उंचनिंच, देखणा, गोरा, अपूर्व तेजाने चमकणारे डोळे ही तर वैशिष्ट्ये होतीच पण चटकन नजरेत भरणारे वैशिष्ट्य म्हणजे विशाल कान आणि अजानुबाहुत्व. एक अवतारी पुरुष म्हणूनच माझे डोळे त्या अचानक आलेल्या पुरुषाला ओळखू लागले. अंगावरची वेशभूषाही तशीच विचित्र. रामदासी म्हणावा तर रामदासी नव्हे, फकीर बैरागी म्हणावा तर संन्यासीही नव्हे. त्याहूनही आश्चर्यात भर टाकणारी आणखी एक गोष्ट आणि ती म्हणजे त्यांच्या उजव्या पायात असलेला सोन्याचा तोडा राजघराण्याशिवाय पायात सोन्याचे तोडे घालण्याचा अधिकार कुणालाही नसतो. राणी लक्ष्मीबाई हिच्या तांबे घराण्याशी महाराजांच्या घराण्याचा नातेसंबंध होता. झुंडीतील सर्वजण त्यांच्याकडे उत्सुकतेने पाहू लागतो. पण कोणीही त्यांच्याशी बोलले मात्र नाही. 

झुंड दीड मैल पुढे गेली. तो अलौकिक पुरुषही झुंडीबरोबरच होता. मग मात्र पात्रदेवतेबरोबर असणाऱ्या पाच योग्यांनी हास्यमुखाने त्यांना आपल्यात सामावून घेतले. नाथपंथाची झुंडीत वागण्याची पद्धति त्यांनी हातोहात आत्मसात करून घेतली. झुंडीचा मुक्काम विश्रांतीसाठी एका डेरेदार वृक्षांखाली पडला असतांना राजे स्वरूपनाथजी यांनी त्यांना समोर बोलावून आम्हा सर्वांसमक्ष त्यांच्या नांवा-गावाची चौकशी केली. प्रथमत: ते काहीही बोलायला तयार नव्हते. पण जेंव्हा खोदून खोदून आपण कोण, काय, कुठले असे प्रश्न विचारले. तेंव्हा मात्र थोड्या फार निरिच्छेने ते जे काही बोलले ते केवळ अपूर्व होते. 

एखाद्या दीक्षाप्राप्त योग्याप्रमाणे राजे स्वरूपनाथजी यांना आदेश करून ते निर्भयपणे म्हणाले, "एखाद्या लहान मुलासारखे पन्नाशी उलटलेल्या मला आपण नावागावाचा प्रश्न विचारता यांचे मला नवल वाटते. करायची काय ती नावागावाची उपाधी? ज्याकरिता परमेश्वराने जन्म दिला ते कार्य तर अजून दूरच आहे. ते कार्य हातून व्हावे म्हणून हा देह आजपर्यंत झिजवला. भारतभर भ्रमण करून निरनिराळे, अनुभव घेतले. या भारतभर केलेल्या भ्रंमतीत अनेक प्रदेश पाहिले. अनेक प्रकारची माणसे पाहिली, त्यांचे आचारविचार, रीतिरिवाज पाहिले, अनेक जाती, अनेक पंथ यांचा अभ्यास केला. त्या भ्रमंतीत विचारवंत तत्त्वज्ञानी भेटले तसे कर्तव्यपराङमुख पाखंडीही भेटले. ध्येयाकरिता अहोरात्र तळमळणारे भेटले तसे धर्मभोळे, अडाणी आणि भोळसटही भेटले. प्रसंगोचित स्वीकारलेल्या अज्ञातवासात अनेक साधू, संत, फकीर, बैरागी यांच्या भेटी होऊन सहवासही लाभला. त्यात खरे सच्छील वृत्तीचे भेटले तसे भोळ्या भाबड्या जनतेला फसवून स्वार्थ साधणारे भेटले. हिंदु, मुसलमान, ख्रिश्चन, जैन सर्वांची विचारसरणी अध्ययन करण्याची संधी लाभली. त्या अध्ययनात काही दिवस घालविल्यानंतर विचारांची उकल होण्याऐवजी गोंधळ मात्र वाढला. मतामतांच्या गलबल्याचा गोंगाटच अधिक झाला. एकाग्रतेवर भर देऊन त्या गोंगाटातून निष्कर्षाचा शोध घेण्याचा कसून प्रयत्न केला, पण हवा तो शोध लागला नाही. मनाचा संदेह मिटला नाही. मी कोण आहे? मी कोठून आलो? का आलो? ज्याने मला जन्म देऊन पोसले, जन्माआधी मातेच्या उदरात संरक्षिले त्या परमेश्वराची जवळीक मला लाभेल का? जीवनात तो परमेश्वर भेटल का? आणि भेटला तर कसा भेटेल? कुठे भेटेल? कधी भेटेल? हे सगळे काही समजावून घेण्यासाठीच मी आपणांस शरण आलो आहे. तो तेजस्वी पुरुष म्हणाला, योगी स्वरूपनाथजी यांच्याबरोबर हिमालयात गेल्यानंतर माझ्या सेवेवर संतुष्ट झाल्यामुळे तेथे मला नाथपंथीय योगदीक्षा मिळाली आणि तेव्हापासून नाथपंथीय या देहाला 'योगी जागरनाथजी' ही संज्ञा प्राप्त झाली, हेच जंगली महाराज. त्यावेळी त्या अलौकिक पुरुषाचे डोळे हिऱ्याप्रमाणे चमकले आणि काही वेळा त्यांची अवस्था देहातीत झाली. त्या वेळी तो दिव्य पुरुष महान योग्याच्या अनिर्वाच्य अवस्थेप्रत जाऊन पोहोचला. देहभान विसरून गेला. 

मानेवरून कमरेपर्यंत रुळणारा पिंगट काळसर जटाभार, अर्धोन्मीलित दृष्टी, दणकट आणि सतेच देहयष्टि, कंबरेला फक्त लंगोटी आणि गुडघ्याच्या खाली पोहचतील असे उभय बाहुदंड असे ते स्वरूप आताही माझ्या डोळ्यांसमोर स्पष्ट दिसते. पण त्यांना 'योगी जागरनाथजी' असे नांव दिले गेले. अत्यंत कमी निद्रा ही एक योगातील स्थिती आहे. अत्यंत कमी निद्रेमुळे दिवसच्या दिवस आणि रात्रीच्या रात्री म्हणजे जवळ जवळ सदैव जागृत अवस्थेत धुनीपुढे बसून ध्यानमग्न राहणे ही महान योगसाधना आहे. अशा अवस्थेला पोहोचणारे फारच थोडे असतात. तो तेजस्वी पुरुष त्यापैकीच एक होता आणि म्हणूनच त्याला 'योगी जागरनाथजी' असे नांव मिळाले. 

अलाहाबादच्या मुक्कामात ती हकिगत जागरनाथजी यांच्याकडून समजली. आता पुढील योजना काय? या माझ्या प्रश्नाचे उत्तर देतांना जागरनाथजींनी सांगितले की, 'योगाच्या पुढील अभ्यासासाठी मी काय करावे' असा प्रश्न मी योगी स्वरूपनाथजींना विचारला असता त्यांनी सांगितले की महाराष्ट्रात पुण्यापासून नऊ-दहा मैलांवर आळंदी येथे सद्गुरू ज्ञानेश्वर माउली यांची समाधी आहे तेथे जा. त्यांच्या करवीच आता तुला पुढील योगसाधना प्राप्त होणार आहे. आणि म्हणूनच त्या आज्ञेप्रमाणे ते इकडे आले. 

श्री ज्ञानेश्वर माउलीकडून योगमुद्रेची कृपा व्हावी म्हणून हिमालयात वास्तव्य करून राहिलेले चोचीस्वामी नावाचे एक योगी जागरनाथजी यांच्याबरोबर इकडे आले होते. त्या उभयतांचा मुक्काम आळंदीत सिद्ध बेटावर कित्येक दिवस होता. तेथे योगावस्थेतील अभ्यासक्रम पूर्ण झाल्यानंतर जागरनाथजींचा निरोप घेऊन चोचीस्वामी हिमालयाकडे निघून गेले आणि कर्नाटक वगैरे भागाची यात्रा करून जागरनाथजी पुन्हा पुण्यात आले. आज ज्या ठिकाणी जंगली महाराज मंदीर आहे हा बराचसा भाग सुधारलेला आहे. पण काही वर्षापूर्वी हा भाग खरोखरच जंगलमय होता. जसे या ठिकाणी बोरी, बाभळी आणि निवडुंग यांचे प्रस्थ होते तशीच उंच उंच डेरेदार झाडे खूप होती. जागरनाथजींनी ही जागा अशासाठी पसंत केली की एक तर लोकवस्तीपासून ही जागा थोडी फार दूर आहे. दुसरे म्हणजे थोडे फार का होईना घनदाट जंगल आणि काट्याकुट्यांनी भरलेले म्हणून वर्जित असे स्थान होते. थोड्याच अंतरावर स्नान जपादि नित्यकर्म करावयास रम्य असा नदीकाठ आहे. ध्यानधारणेला अत्यंत उपयुक्त अशी निवांत एकांताचा लाभ देणारी पांडवलेण्यासारखी गुंफा आहे आणि त्यातल्या त्यात विशेष गोष्ट म्हणजे याच कंटकमय घनदाट जंगल भागातून ज्ञानेश्वर तुकाराम यांच्या पालख्या जाण्यायेण्याचा व त्यामुळे साधुसंताच्या सत्संगाचा लाभ मिळण्याची संधी आहे म्हणूनच हा तिवठा किंवा तिकटीवरील थोड्याशा उंचवट्यावरील ही जागा त्यांनी पसंत केली. एका सिताफळीच्या झाडाला खाकेतील झोळी अडकवून एका जुनाटशा कांबळीवर ते बसत असत. समोर अखंड धुनी प्रज्वलित असे. प्रातर्विधी आणि स्नान याशिवाय आपली जागा सोडून ते फारसे कोठे जात नसत. श्री रोकडोबा मंदिर आणि टेकडी ही त्यांची आवडती दोन स्थाने होती. त्या तिकटीवरील ती उंचवट्याची जागा ऊर्फ टेकडी श्री जंगलीमहाराज यांनी का पसंत केली ह्या योगी हरिनाथजींनी निवेदन केलेल्या माहितीला पुष्टि देणारा असा एक अनुभव व त्या अनुभवावरून काढलेला निष्कर्ष सांगण्यासारखा आहे.

पुण्याच्या सोमवार पेठेतील बरके आळीत पॉवर हाऊसच्या अलीकडील सारस्वत कॉलनीच्या रस्त्यावर हल्ली मोटारचे जुने पाटे विकले जातात. याठिकाणी पूर्वी बखळीसारख्या रिकाम्या पडीक जागेत एका औदुंबर वृक्षाच्या आसपास टांग्याचे घोडे बांधलेले असत. त्याठिकाणी सियाजीनाथ माळी या नांवाचे एक सश्रद्ध भाविक रहात असत. त्यांच्या उदरनिर्वाहाचा व्यवसाय टांग्याचाच होता. बऱ्याच वर्षांच्या नित्योपासनेनंतर त्या औदुंबर वृक्षाखाली त्यांना दृष्टांत झाला की याच जागेत एका नाथपंथीय योग्याची समाधि व पादुका आहेत. त्या दृष्टांताप्रमाणे थोड्या परिश्रमानंतर खरोखरीच एक समाधि व पादुका त्यांना सापडल्या. त्या समाधीचा जीर्णोद्धार केल्यानंतर त्यांच्या जीवनात अपूर्व बदल घडून आला आणि ते 'माळी महाराज' झाले. 

असाच काहीसा प्रकार जंगलीमहाराज यांच्या बाबतीतही झालेला असावा. माउलीच्या कृपेसाठी नित्य आळंदीला जाणे येणे असल्यामुळे माउलीची कृपा होऊन वरील दृष्टांताप्रमाणे दृष्टांत झालेला असावा. कारण तिकटीवरील उंचवट्याच्या जागेवरही अशीच एक पुरातन समाधि असून ती जंगलीमहाराज यांनी समाधि घेण्यापूर्वीची आहे ही गोष्ट भांबुर्ड्यातील कित्येक जुन्या मंडळींना माहित आहे. इतकेच नव्हे तर या समाधीचा जीर्णोद्धार खुद्द जंगलीमहाराज यांनीच केलेला आहे, असेही कित्येक जुन्या मंडळींचे मत आहे. अशाच प्रकारचा स्पष्ट उल्लेख श्री नारायण बळवंत पुरोहित यांच्या हस्तलिखित वहीत सुद्धा आढळतो. या समाधीवर शिवलिंग आहे ही गोष्ट आजही समक्ष पहावयास मिळते. या समाधीला कुणी कुणी राजबक्ष यांची समाधी म्हणतात. मात्र ही समाधी कुणातरी नाथपंथीय योग्याची असावी असे वाटते. समाधीच्या जीर्णोद्धारानंतर माळी महाराजांच्या जीवनात असा अपूर्व बदल घडून आला तसाच प्रकार या समाधीच्या जीर्णोद्धारानंतर जंगलीमहाराज यांच्याही जीवनात घडलेला असावा. म्हणूनच माउलींच्याकडून दृष्टांत झाल्यानंतर त्यांनी हीच जागा पसंत केली असावी. 

उंचवट्यावरील त्या जागेत धुनी प्रज्वलित करून कोणीतरी एक बाबा येऊन राहिला आहे ही गोष्ट हळूहळू भांबुर्डेगांवात राहणाऱ्या काही मंडळींच्या लक्षात आलीच आणि ती गोष्ट खरी आहे असे समजल्यानंतर भांबुर्ड्यामधील अनेक स्त्री-पुरुष मंडळी त्यांच्या दर्शनासाठी जाऊ-येऊ लागली. त्यात श्री बळवंत बाबाजी तांबेकर (सध्याच्या विश्वस्तांचे पूर्वज) व श्री शिरोळे नित्य दर्शनासाठी जात असत. त्यांच्याकरवी किंवा अन्य इतर भक्तांच्या करवी उपजीविकेची तरतूद जागच्या जागी होऊ लागल्यामुळे जागरनाथजीही सहसा कोठे जात नसत. तरी पण संध्याकाळच्या वेळी लोकांनी विचारलेल्या प्रश्नांच्या अनुरोधाने जागरनाथजी असे प्रतिपादन करीत की ऐकणारी मंडळी मंत्रमुग्ध होऊन जात. हळूहळू ही नित्य प्रवचनाचीच वेळ होऊन बसली. ही प्रवचने रोकडोबाच्या मंदिरातही होत असत. अधिकार तैसा करु उपदेश अशी त्यांची पद्धती होती. त्यामुळे आबालवृद्ध, स्त्री-पुरुष, अशिक्षित-सुशिक्षित आणि जातनिरपेक्षता यामुळे सर्वांच्या अंत:करणात त्यांनी आदराचे स्थान प्राप्त करून घेतले. त्यामुळे त्यांचा भक्तगणही खूप वाढला. काही शिष्यांच्या आग्रहावरून ते त्यांच्या घरीही जात असत. श्री बळवंत बाबाजी तांबेकर यांच्या भवानी पेठेतील तंबाखुच्या पेढीवर ते जात असत. त्यांचेकडे त्यावेळी महाराजांनी एक पितळी पेटी व एक गाठोडे प्रसाद म्हणून दिले व त्यांची नित्यनेमाने पूजा करावयास सांगितली. त्याप्रमाणे आजतागायत श्री तांबेकर यांच्याकडे त्या पेटीची व गाठोड्याची नियमित पूजा अर्चा होते. 

अशिक्षित पण काही भाविक मंडळी त्यांना बाबा म्हणत तर काही महाराज म्हणत. जंगलात राहणारा बाबा किंवा महाराज म्हणून त्यांचे नाव जंगलीबाबा किंवा जंगली महाराज असेच पडले. त्यांच्या नावासंबंधी जर कुणी तशी खास चौकशी केलीच तर ते आपले नांव 'जागरनाथजी' असेच सांगत. ते नाथपंथीय महान योगी होते ही गोष्ट आजही फारच थोड्या मंडळींना माहित असेल.

गुरूकृपेने नाथपंथीय दीक्षा प्राप्त झाल्यानंतर जागरनाथजींनी सुद्धा आपल्या उजव्या पायातील सोन्याच्या तोड्याचा विनियोग त्याच अर्धकुंभ मेळ्यासाठी जमलेल्या सर्व साधूसंतांना प्रीतिभोजन देण्यासाठी आमच्या समक्ष केला. तेंव्हा ते कृतार्थपणे म्हणाले, मी नव्या नवसाचा मुलगा म्हणून पूर्वजांनी राखून ठेवलेला सोन्याचा तोडा माझ्या आईवडिलांनी माझ्या पायात घातला होता. आज त्याचा सदुपयोग झाल्यामुळे अत्यानंद झाला. मी कृतकृत्य झालो….धन्य झालो. 

विजापूर मुक्कामात शमसुद्दीन काकांच्या वडिलांनी जंगलीमहाराजांची मन:पूर्वक सेवा केली होती. त्या सेवेवर संतुष्ट होऊन महाराजांनी असाध्य रोगावरील काही औषधींची माहिती त्यांना दिली होती तसेच त्यांच्याकडून काही माहिती करून घेतली होती. त्या हकीम पितापुत्रांनी महाराजांची अधिक जिज्ञासेने चौकशी केली असता मी पुण्याला भांबुर्ड्यात जवळजवळ जंगलात राहतो म्हणून मला सर्वजण जंगलीमहाराज म्हणतात. पण नाथपंथीय या देहाला जागरनाथजी अशी संज्ञा असल्याचे त्यांनी सांगितले होते. शमसुद्दीन काकांच्याकडून समजलेली ही अत्यंत विश्वसनीय अशी माहिती आहे. विजापूरात त्यांचा मुक्काम पंधरावीस दिवसापेक्षा जास्त नसावा, कारण पुन्हा एके दिवशी ते भांबुर्ड्यात आपल्या नेहमीच्या जागी सर्वांना दिसून आले. 

शमसुद्दीन काका व त्यांचे वडील या हकीमद्वयांची कीर्ति ऐकून औरंगाबादेतील काही मुसलमान मंडळी औषधोपचारासाठी विजापूरात त्यांच्याकडे गेली असतांना जंगलीमहाराजांनी दिलेली औषधी त्या हकिमांनी त्या मंडळींना दिली. पण आणखी पुण्याला जाऊन महाराजांचे दर्शन करुन येण्याचा सल्लाही दिला. त्याप्रमाणे रोगमुक्त झालेली ती मुसलमान मंडळी पुण्याला आली व त्यांनी जंगलीमहाराज ऊर्फ योगी जागरनाथजी यांचे दर्शनही घेतले. औरंगाबादला परत गेल्यानंतर त्या मंडळींनी त्या पितापुत्र हकीमांना जी पत्रे लिहिली ती उर्दू भाषेत लिहिलेली असून त्या पत्रात आपण सांगितल्याप्रमाणे आम्ही पुण्याला जाऊन जंगली महाराज ऊर्फ जागरनाथजी यांचे दर्शन घेऊन पावन झालो असा स्पष्ट उल्लेख केला आहे. जंगली म्हणजे काय?

जंगलात राहतात म्हणून जंगलीमहाराज असे नांव ठेवले गेले असे लोक समजतात, पण ते बरोबर नाही. योगामध्ये जांगल नांवाचा एक पंथ असून त्याचे काही विशिष्ट आचार आहेत. त्यात एक आचार असा आहे की या पंथाचे लोक आच्छादन असलेल्या कोणत्याही स्थलात रहात नाहीत. ऊन, वारा, पाऊस ही सहन करुन उघड्यावर राहण्याचा यांचा सांप्रदाय आहे व तो ते अत्यंत कडक रितीने पाळतात. म्हणून या पंथाला प्रतिक्षेची पराकाष्ठा करावी लागते. योगातील या पंथाचा उल्लेख अनेक ठिकाणी आला आहे. श्री जगद्गुरू भगवान पूज्यपाद श्री शंकराचार्य महाराज यांनी आपल्या योगतारावली या स्तोत्रात नमस्काररूप मंगल करीत असतांना 'जांगलिक' असा उल्लेख केला आहे. तो जांगलिक पंथ हाच आहे. त्याच पंथाचे अनुयायी महाराज होते म्हणून त्यांना प्राकृत भाषेत जंगली असे म्हटले जात होते.

महाराजांची शरीराकृती ही मुळातच दिव्य होती. ते आजानुबाहू होते तसेच योग्याची दिव्य लक्षणे जन्मत: त्यांचे अंगी होती. हिमालयात दुसऱ्या यात्रेच्या निमित्ताने ते हिंडत असतांना त्यांची व श्रीमंत नानासाहेब पेशव्यांची भेट झाली. नानासाहेबांनी आपल्या स्वातंत्र्य युद्धाची अंधुक कल्पना श्री महाराजांना दिली होती पण आपण साधू आहोत तेव्हा आपण काय मदत करू शकणार असे महाराज म्हणाले तेंव्हा नानासाहेबांनी आशिर्वाद मागितला. तेव्हा आशिर्वाद देण्याचे माझे सामर्थ्य नाही पण मी आपणास योगाने सहाय्य करीन असे त्यांनी सांगितले.

प्रत्यक्ष युद्धाचा वणवा पेटल्यावर महाराज नानासाहेबांचे सेनापती श्री तात्या टोपे यांना भेटले व त्यांनी सैनिकांना अन्न पुरविण्याचे काम हाती घेतले. आपल्या शिष्याकडून व आपण स्वत: ते अन्नाची रसद सैनिकांना पोहचवीत असत. कित्येक प्रसंग असे आले की तात्यांच्या फौजेचा पराभव होऊन त्यांच्याकडील सर्व सामग्री इंग्रज पक्षीय लोकांनी लुटून नेली तरी दुसरे दिवशी तात्यांचे सैनिकांना अपेक्षित अन्नसामग्री मिळालेली दिसत होती. याचे आश्चर्य इंग्रज पक्षीय लोकांप्रमाणेच तात्यांच्या लोकांना वाटत असे. महाराजांनी स्वत: शस्त्र हातात घेतले नाही. पण अनेक युद्धात ते जातीने अगदी महत्त्वाच्या ठिकाणी उपस्थित असत. त्यामुळे तलवारीचे कितीतरी वार महाराजांच्या अंगावर झाले होते. चार महत्त्वाच्या ठिकाणी त्यांना गोळ्या लागल्या होत्या. तीन महिने त्यांनी हे काम पूर्ण केले. त्यानंतर तात्यांना त्यांनी एका विशिष्ट ठिकाणी तू पायांनी चालत जा असे सांगितले. तात्यांचे शरीर थकून गेले होते. तात्यांनी तो आदेश पाळण्याचा प्रयत्न केला. पण तो पूर्णपणे पाळला गेला नाही. म्हणून तात्या इंग्रजांना सापडले. पण तात्यांवरील हे संकट टळावे म्हणून त्यांनी १० तरी तात्यांसारखे लोक निर्माण करून इंग्रजांची खोड मोडली होती. श्रीमंत नानासाहेबांनी तो आदेश पाळल्यामुळे नानासाहेब इंग्रजांच्या हाती कधीच सापडले नाहीत. 

सैनिकांना अन्नपुरवठा करतांना त्यांनी शिधासामग्री कोठून आणली याचा थांगपत्ता कोणालाच लागला नाही. फक्त ते कामात श्री जगद्गुरु श्रीशंकराचार्य महाराज यांचा कनक-धारा  या स्तोत्राचा अहर्निश पाठ करीत असत. यापेक्षा त्यांच्या या उद्योगाची माहिती कोणासही लागली नाही. महाराजांच्या जीवनातील हा मोठा चमत्कार नाना व तात्या या दोघांनाही विस्मयकारक वाटत होता. याची जाणीव नानांनी नेपाळ-नरेशांना करून दिली होती. तेव्हा अशा साधुचे दर्शन व्हावे अशी नेपाळ नरेशांची इच्छा होती. त्यांनी नानांना साधूचा पत्ता विचारला पण नानांना तो नीट सांगता आला नाही. श्री क्षेत्र काशी येथील विश्वेश्वर मंदिरात पुण्याच्या साधूने एक सोन्याचा तोडा अर्पण  केला आहे अशी नोंद आहे. हा साधू कोण याचा शोध घेतला असतांना तो श्री जंगलीमहाराज होते असे दिसून येते. या तोड्यासंबंधीतला इतिहास असा आहे की एका साधूसंमेलनात आताचे साधू हे नामधारी असून त्यांचे सामर्थ्य नष्ट झाले आहे. सर्वच लोक ढोंगी आहेत असे विवेचन एकाने केले. त्यावर महाराज म्हणाले साधू ढोंगी नाहीत यासाठी आपणास काय प्रमाण देऊ? त्यावर प्रथम वक्ता म्हणाला ही समोर बाई बसली आहे तिच्या पायात चांदीचे तोडे आहेत ते आपण सोन्याचे करा. त्याबरोबर ठीक आहे असे म्हणून त्या बाईला उभे राहण्यास सांगितले. त्याबरोबर तिच्या पायातील तोडे सोन्याचे झाले. सर्व सभा चकित झाली. 

त्या बाईने त्यातील एक तोडा महाराजांना अर्पण केला. त्यांनी तो काही दिवस वापरलाही व शेवटी विश्वेश्वरास अर्पण केला. महाराजांची ही कीर्ति नेपाळ. नरेशांच्या कानावर गेली तेव्हा नाना सांगत होते तो हाच तर साधू  आहे..याची त्यांना प्रचिती आली